دادگاه خانواده چیست؟ + همه چیز درباره دادگاه خانواده

سازمان دادگاه خانواده چگونه است؟

در سال 76 شمسی قانونگذار در قانونی با نام «قانون اختصاص تعدادی از دادگاه‌های موجود به دادگاه‌های موضوع اصل 21 قانون اساسی»، حکم کرد که باید دادگاه‌هایی تحت عنوان دادگاه خانواده تشکیل شوند و به دعاوی اختصاصی حقوق خانواده بپردازند و سایر دادگاه‌های حقوقی همچون دادگاه حقوقی عمومی دیگر صلاحیت رسیدگی به دعاوی حقوق خانواده را ندارند. مطابق با این ماده رئیس قوه قضاییه وظیفه پیدا کرد که در حوزه قضایی هر شهرستان حداقل یک دادگاه خانواده تشکیل دهد و یا حداقل یکی از شعب دادگاه خقوقی عمومی آن شهرستان را به دادگاه خانواده و دعاوی مربوط به آن اختصاص دهد. پس از تاسیس و اختصاص شعبه به دادگاه خانواده، دیگر دادگاه حقوقی عمومی صلاحیت رسیدگی به دعاوی خانواده را نخواهد داشت.

قانونگذار به رئیس قوه قضاییه سه سال مهلت داد برای تاسیس شعبات دادگاه خانواده. و همچنین تعیین کرد که اگر در شهرستانی دادگاه خانواده تشکیل نشد، همان دادگاه حقوقی عمومی با رعایت تشریفات و مقررات مربوطه، به دعاوی حقوق خانواده رسیدگی کند. پس از آن قانون دیگری از سوی قانونگذار تدوین شد با نام قانون حمیات از حقوق خانواده که در آن هم بعضی از وظایف و اختیارات دادگاه خانواده تصریح شد. اما ساختاردادگاه خاواده چگونه است و طلاق توافقی چقدر طول میکشد؟

ساختار دادگاه خانواده به چه شکل است؟

در ماده واحده قانون اختصاص تعدادی از دادگاه‌های موجود به دادگاه‌های موضوع اصل 21 قانون اساسی، ساختار دادگاه خانواده تعیین شده است.به موجب این قانون، در هر دادگاه خانواده باید لااقل از یک رئیس و عضو علی البدل و چندین قاضی تشکیل شود. قضاتی که در دادگاه خانواده مشغول می‌شوند لازم است که متاهل باشند و حداقل دارای 4 سال سابقه کار قضایی باشند.

دادگاه‌های خانواده تا جای ممکن شورع به رسیدگی را با مشاور قضایی خانم شروع می‌کنند و احکام و آراء این دادگاه هم توسط رئیس دادگاه خانواده و یا عضو علی البدل صادر می‌شود. البته قبل از صدور رای ضرورت دارد که طرفین دعوی با مشاوران قضایی جلسات مشاوره گذرانده باشند.

از این ساختار در ماده 2 قانون حمایت خانواده نام برده شده است. به موجب این ماده، در هر دادگاه خانواده باید یک رئیس یا دادرس علی البدل و قاضی مشاور زن وجود داشته باشد.

قاضی مشاور باید در مدت 3 روز از به پایان رسیدن دادرسی، به شکل مستدل و مستند به مواد قانونی نظر خود را در مورد پرونده مورد رسیدگی به صورت مکتوب بیان کند.

سپس قاضی که رای صادر می‌کند، اگر با نظر قاضی مشاور موافق باشد به نظر او اشاره می‌کند در غیر این صورت باید دلایل مخالفت خود با نظر قاضی مشاور را بیان کند.

در تبصره دوم این ماده نیز قانونگذار رئیس قوه قضاییه را مکلف کرده است که در مدت 5 سال قاضی مشاور زن برای دادگاه خانواده تمامی شهرستان‌ها تامین کند و تا زمان تامین این مشاوران، می‌تواند از قاضی مشاور مرد در صورت داشتن صلاحیت لازم استفاده کند.

دعاوی که رسیدگی به آن‌ها در صلاحیت دادگاه خانواده است

قانون حمایت از خانواده در سال 91 شمسی مورد اصلاح قرار گرفت و به موجب آن دعاوی که رسیدگی به آن‌ها در صلاحیت دادگاه خانواده بود مشخص شد. این دعاوی گستردگی زیادی دارند اما در ادامه به بعضی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

انعقاد و انحلال عقد نکاح

از مهم‌ترین دعاوی که در دادگاه خانواده باید طرح شود، دعاوی انحلال یا انعقاد عقد نکاح است. انحلال عقد نکاح به معنای پایان دادن به آن است که ممکن است به شیوه‌های مختلفی انجام بگیرد مانند:

طلاق به درخواست مرد

طبق شریعت اسلام و طبق قانون ما که از قواعد آن از اسلام گرفته شده، مرد این حق را دارد که بدون داشتن دلیل موجه، همسر خود را طلاق بدهد. البته برای طلاق دادن همسر خود نمی‌تواند مستقیما به دفاترخانه برای اجرای صیغه طلاق مراجعه کند، بلکه باید تشریفات مربوطه یعنی مراجعه به دادگاه، دادن دادخواست طلاق، صدور حکم از طرف قاضی و غیره را انجام دهد تا بتواند صیغه طلاق را جاری کند.

طلاق به درخواست زوجه

برخلاف آن که در قانون ما مرد هر وقت بخواهد می‌تواند زن را طلاق بدهد و نیازی به ارائه دلیل قانع کننده به دادگاه ندارد، زن این حق را نداشته و برای دادخواست طلاق دادن، باید دلیل موجهی به دادگاه ارائه کند. البته این مبحثی طولانی است و بهتر است درباره آن با وکلا و مشاوران حقوقی مشورت کنید.

طلاق توافقی

راه دیگری که برای انحلال عقد نکاح وجود دارد این است که زن و مرد با توافق یکدیگر اقدام به دادن دادخواست طلاق کنند و مراحل آن را طی نمایند. در این طلاق همانطور که می‌دانید زن و مرد در مورد مسائل مختلف همچون مهریه، حضانت فرزند و غیره باهم به یک توافق می‌رسند و بر مبنای همان توافق خود به دادگاه مراجعه کرده و دادخواست طلاق می‌دهند. طرفین می‌توانند در صورت عدم تمایل به حضور در جلسات دادگاه، به یکی از وکلای متخصص حقوق خانواده وکالت دهند تا امور آن‌ها را پیگیری نماید.

فوت هر یک از زوجین

از دیگر راه‌هایی که باعث منحل شدن عقد نکاح می‌گردد، فوت زن یا مرد است. با این وجود این روش انحلال نیز آثار و تبعاتی دارد که ممکن است باعث رجوع افراد به دادگاه خانواده شود. مانند مهریه زن و یا ارث زن و مرد و غیره.

فسخ نکاح و ازدواج

عقد نکاح در ذات خود، یک قرارداد است که مانند هر قرارداد دیگری امکان فسخ آن وجود دارد. البته برای فسخ نکاح باید شرایط خاصی وجود داشته باشد.

فسخ به این معناست که یک نفر اراده کند و به دلیل عیبی که همسر او دارد اقدام به منحل نمودن عقد نکاح کند. مثل آن که مرد یا زنی مجنون باشد.

بطلان عقد نکاح

گاهی این امکان وجود دارد که عقد نکاحی برخلاف شریعت و قانون اسلام و قانون ایران واقع شود. در چنین حالتی یکی از دو طرف عقد باید به دادگاه خانواده تقاضای بطلان عقد نکاح را بدهند. به عنوان مثال زن و مردی پس از انعقاد عقد نکاح متوجه می‌شوند بهم دیگر محرم بوده‌اند.

مطالبه و به اجرا گذاشتن مهریه

از مهم‌ترین حقوق مالی که زن در ازدواج به دست می‌آورد مهریه است. مهریه مالی است که زن و مرد با توافق یکدیگر در ابتدا و پیش از انعقاد عقد درباره آن توافق می‌کنند و به محض جاری شدن صیغه نکاح، زن طلبکار و مرد بدهکار می‌شود.

این موضوع مستند به ماده 1082 قانون مدنی است که گفته زن به مجرد عقد مالک مهریه می‌شود.

مهریه را از دو طریق می‌توان مطالبه نمود:

• الف) اولین راه مراجعه کردن زن به دادگاه و ارائه دادخواست مطالبه مهریه است. در این طریق، زن این امکان را دارد که درخواست تامین خواسته داده و اموال مرد را به صورت فوری توقیف کند.
• ب) راه دوم این است که زوجه به اداره اجرای ثبت مراجعه کرده و تقاضای اجرای مهریه و وصول آن از اموال شوهر بدهد.

از دی ماه سال 98 رئیس قوه قضاییه بخش‌نامه‌ای صادر و به موجب آن تعیین کرد که بانوان در مرحله اول برای مطالبه مهریه خود باید به اداره اجرای ثبت مراجعه کنند و درصورتی که مرد مالی برای معرفی نداشت، دادخواست مطالبه مهریه خود را به دادگاه خانواده تقدیم کنند.

شروط ضمن عقد نکاح

ازدواج نیز در ذات خود یک قرارداد است و زن ومرد طرفین این قرارداد هستند درنتیجه می‌توانند در ضمن آن هر شرطی قید کنند. البته عقد نکاح از آن قراردادهایی نیست که نتیجه عدم انجام شرط ضمن آن، فسخ باشد.

نتیجه تخلف از شرط ضمن عقد برای زن حق طلاق ایجاد می‌کند. خانم‌ها می‌توانند با درج شرایطی در ضمن عقد نکاح جایگاهی برابر با مردان پیدا کنند.

به عنوان مثال درج کنند که زن حق تعیین محل زندگی را داشته باشد و یا مرد در ضمن عقدنکاح، به زن وکالت‌نامه برای طلاق بدهد. و یا آن که زن در ضمن عقد نکاح شرط کند که حق تحصیل و یا کار کردن داشته باشد. و بسیاری از شروط دیگر.

اجازه ازدواج مجدد برای مرد

طبق قانون ایران مردان برای ازدواج مجدد نیاز به اذن همسر اول خود دارند. حال اگر زنی از همسر خود تمکین نکند و یا منزل را ترک کرده و ناشزه بشود، مرد این حق را دارد که به دادگاه خانواده مراجعه کرده و اجازه برای ازدواج مجدد بگیرد.

حضانت و ملاقات فرزندان مشترک

از دیگر دعاوی که باید در دادگاه خانواده مطرح گردد، دعاوی مربوط به حضانت فرزند و ملاقات فرزند مشترک است. پدر و مادر نسبت به فرزند خود هم حق دارند و هم تکلیف و باید از فرزند خود مراقبت و نگهداری کنند.

حضانت فرزند در صورت جدایی پدر و مادر تا سن 7 سالگی با مادر و پس از آن تا سن بلوغ یعنی دختران تا 9 سالگی و پسران تا 15 سالگی با پدر است.

در مدت جدایی هیچ یک از پدر یا مادر نمی‌تواند مانع ملاقات دیگری با فرزند مشترک شود.

نکته : اگر یکی از پدر یا مادر فوت کند، حضانت فرزند بلااستثنا با والد دیگر است و برخلاف آنچه که مردم فکر می‌کنند با فوت پدر حضانت طفل برعهده پدربزرگ پدری او قرار نمی‌گیرد و مادر سرپرست او خواهد شد.

سلب حضانت

گاهی حضانت فرزند برعهده یکی از والیدن قرار می‌گیرد و والد دیگر اعتقد دارد که آن والد صلاحیت و شایستگی لازم برای حضانت و سرپرستی از فرزند را ندارد. در نتیجه می‌تواند به دادگاه خانواده مراجعه کرده و درخواست سلب حضانت بدهد.

از جمله این دلایلی که می‌توان برای سلب حضانت فرزند ارائه کرد عبارت است از: عدم داشتن توانایی مالی لازم برای اداره خود و فرزند مشترک، نداشتن شغل مناسب، زندگی در محیط و فضای نامناسب و غیر اخلاقی، مشهور بودن به فساد اخلاقی، اعتیاد داشتن، کتک زدن و آزاد دادن کودک خارج از حد متعارف و غیره.

نفقه زوجه

پس از مهریه، نفقه از دیگر حقوق مالی زن است که به موجب عقد نکاح به دست می‌آورد. قانون مدنی ریاست خانواده را برعهده مرد قرار داده است به همین جهت مرد مسئول است که هزینه‌های زندگی زوجه و فرزندانش را تامین کند.

اگر مردی از پرداخت نفقه به همسرش خودداری کند، زن این حق را خواهد داشت که از او شکایت کند. همچنین اگر شرایطی وجود داشته باشد امکان شکایت کیفری از مرد به دلیل ترک نفقه وجود دارد و مرد به حبس محکوم خواهد شد.

از مصادیق نفقه می‌توان به خوراک، پوشاک، مسکن و هزینه های درمان و سایر هزینه‌های ضروری برای زندگی اشاره کرد. هزینه‌های غیرضروری همچون عمل جراحی زیبایی، کلاس‌های ورزشی و غیره جزو نفقه محسوب نمی‌شود.

البته مصادیق نفقه و میزان آن را کارشناس و با توجه به عرف و موقعیت اجتماعی و شأن زن تعیین می‌کند.

لازم به ذکر است که اگر مردان برای مدت حداقل 6 ماه به همسر خود نفقه پرداخت نکنند، زن این حق را خواهد داشت که درخواست طلاق بدهد. حتی اگر مرد توانایی پرداخت نفقه را نداشته باشد هم باز زن حق طلاق پیدا خواهد کرد.

نفقه اقارب و نزدیکان

مهم‌ترین مصداق نفقه اقارب، نفقه فرزندان است. پدر به عنوان رئیس خانواده باید هزینه زندگی فرزندان خود را بدهد. هزینه زندگی فرزند پسر را باید تا زمان 18 سالگی و فرزند دختر را تا زمان ازدواج بدهد.

قوانین نفقه اقارب مانند نفقه زوجه است با این تفاوت حکه در تعیین میزان نفقه اقارب، وضعیت مالی مرد ملاک است نه جایگاه و شأن فرزندان.

نکته: نفقه اقارب صرفا شامل فرزند نمی‌شود و هر خویشاوند نسبی ممکن است مشمول پرداخت نفقه شود. مانند خواهر یا برادر، پدر و مادر و… .

الزام به تمکین زوجه و اثبات نشوز

تمکین از وظایف زن و مرد در ازدواج است. تمکین به دو دسته عام و خاص تقسیم می‌شود. زن باید از مرد هم تمکین عام بکند که همان حسن معاشرت است و هم تمکین خاص بکند که برقراری رابطه جنسی با مرد است.

اگر زنی از مرد خود تمکین نکند، مرد این حق را دارد که به دادگاه مراجعه کرده و درخواست الزام او به تمکین بدهد و یا درخواست ازدواج مجدد که در بالا به آن اشاره کردیم.

مرد زمانی می‌تواند درخواست ازدواج مجدد بدهد و نفقه زن را قطع کند، که زن خانه را ترک کرده باشد و به اصطلاح ناشزه شده باشد.

نامزدی و خسارات ناشی از برهم زدن آن

در برخی از مناطق کشور، نامزدی را دوره‌ای می‌دانند که زن و مرد بایکدیگر عقد کرده‌اند ولی هنوز زندگی مشترک در خانه مشترک را شروع نکرده‌اند. اما منظور قانون‌گذار از دوره نامزدی دوره قبل از عقد نکاح و زمانی است که زن و مرد هنوز به هم نامحرم هستند.

اگر زن و مرد در این دوره به اختلاف و عدم تفاهم بر بخورند، کار بسیار راحت است و نامزدی را به هم می‌زنند. حال اگر در این بین هدایایی رد و بدل شده باشد، می‌توانند از هم پس بگیرند. گاهی برخی از افراد برای این کار به دادگاه خانواده مراجعه می‌کنند.