امام خمینی(ره) و احیای سیاست خارجی منزلت‌محور
یادداشت؛
عضو هیئت علمی دانشگاه عنوان کرد که استقلال در سیاست خارجی، حفظ منزلت ایرانی و خودباوری، سه گمشده ایرانیان در آستانه انقلاب اسلامی بودند که امام خمینی(ره) احیای این ارزش‌ها را از اهداف اصلی قرار دادند.
خبرگزاری علم و فناوری آنا – *بشیر اسماعیلی؛ استقلال در سیاست خارجی، حفظ شأن و منزلت ایرانی در مقابل بیگانگان و خودباوری، سه گمشده ایرانیان در آستانه انقلاب اسلامی بودند که امام خمینی (ره)، احیای این ارزش‌های از دست رفته را از اهداف اصلی انقلاب قرار دادند. در زمینه شأن و منزلت پایمال شده ایرانیان، موارد بسیاری در تاریخ معاصر قابل ذکر است که از این میان شاید قانون ننگین کاپیتولاسیون به عنوان نمونه‌ای نمادین قابل توجه باشد.
از دوره قاجاریه؛ آمریکا، بریتانیا، روسیه و برخی دولت‌های اروپایی از حقوقی مشابه با حق کاپیتولاسیون در ایران برخوردار بودند. در برخی از معاهدات، درج عبارت «کامله الوداد» هم‌ردیف با اعطای امتیازاتی مشابه با کاپیتولاسیون تلقی می‌شد.
در فاصله زمانی بین سقوط قاجاریه تا پهلوی دوم با تلاش و اهتمام برخی از نخبگان سیاسی وقت کاپیتولاسیون در ایران به حالت تعلیق درآمده بود؛ اما سال ۴۳ مجدداً این قانون در راستای حمایت از مستشاران نظامی آمریکا در ایران به تصویب رسید و مخالفت‌های برخی از نمایندگان وقت هم با این قانون نتیجه‌ای در برنداشت.
همان سال امام خمینی (ره) سخنرانی شدیداللحنی علیه قانون کاپیتولاسیون را در شهر قم ایراد کردند که ازجمله فراز‌های معروف آن این جملات بود: «.. چنانچه کسی سگ آمریکایی را زیر بگیرد از او مؤاخذه می‌کنند؛ اگر شاه ایران یک سگ آمریکایی را زیر بگیرد، مؤاخذه می‌کنند. چنانچه یک آشپز آمریکایی شاه ایران را زیر بگیرد، بزرگ‌ترین مقام را زیر بگیرد، هیچ‌کس حق تعرض ندارد…»
این بیانات در نهایت موجب تبعید امام خمینی (ره) به ترکیه در آبان ۱۳۴۳ شد. قانون کاپیتولاسیون که به استناد بند دوم کنوانسیون وین، امتیازات اجحاف‌آمیزی به مستشاران آمریکایی در ایران اعطا کرده بود عاقبت ۲۳ اردیبهشت ۱۳۵۹ توسط جمهوری اسلامی ایران لغو شد.
امام خمینی (ره) با علم به اینکه سال‌های متمادی، حکام بی‌کفایت و سلسله‌های وابسته، موجب تحقیر ایرانیان در برابر بیگانه شده‌اند به ترمیم این زخم دردناک و کهنه مبادرت کرد. بدین روی هر دو ابرقدرت شرق و غرب در آن زمان با موضعی شجاعانه و قاطع از سوی امام خمینی (ره) مواجه شدند؛ عدم تعهد حقیقی که پیشتر توسط رهبران متمایل به گریز از مرکز به طور مقدماتی به وجود آمد در ایران و توسط امام (ره) فعلیت یافت.
در همین راستا، دیدار دیپلماتیک نمادینی ثبت شده که هنوز هم با گذشت سال‌ها از آن، واجد رمزگشایی و تآمل است؛ دیدار امام (ره) با ادوارد شواردنادزه وزیر خارجه اتحاد جماهیر شوروی.
به نظر می‌رسد دیدار با وزیر امور خارجه وقت ابرقدرت بزرگی مانند شوروی، صرفاً برای ثبت در تاریخ صورت پذیرفته است؛ چراکه احتمالاً هیچ زمان دیگری نماینده دولت یک قدرت جهانی حاضر نشود به مناسباتی که در دیدار با امام خمینی وجود داشت تن دهد.
در این دیدار، شواردنادزه و همراهانش مدتی را منتظر امام می‌مانند. به محض رسیدن ایشان، امام خمینی بدون این که با کسی دست بدهند یا حتی نگاهی به آنان بیندازند، به همراه مرحوم احمد خمینی در جایگاه خود می‌نشینند. شواردنادزه با حالت دستپاچگی و صدای لرزان شروع به قرائت متن جوابیه گورباچف که در دست دارد می‌کند، در همین حال حضرت امام با قطع صحبت وی می‌فرماید: «به ایشان (گورباچف) بگویید که من می‌خواستم جلوی شما یک فضای بزرگ‌تری باز کنم من می‌خواستم دریچه‌ای به دنیای بزرگ، یعنی دنیای بعد از مرگ که دنیای جاوید است را برای آقای گورباچف باز کنم و محوراصلی پیام من آن بود. امیدوارم بار دیگر ایشان در این زمینه تلاش کنند.» سپس جلسه را ترک می‌کنند.
شوادرنادزه درباره این جلسه می‌گوید: «من در حالی که خیلی هم سردم شده بود، شروع کردم به بیان محتوای این نامه و دیدم که امام چند مرتبه در برخی نقاط سر تکان دادند و بعد فرمودند که این نامه پاسخ نامه من نبود. من هدف اصلی ام این بود که آقای گورباچف را ببرم به یک دنیای جاوید، دنیای پس از مرگ و با یک عالم دیگر آشنا کنم و این جواب من نبود. خلاصه با یک حالتی ایشان از این جلسه بلند شدند و پس از آن من یک احساس نارضایتی کردم. احساس کردم که خیلی تحویل گرفته نشدم.»
شواردنادزه در جای دیگر می‌گوید: «خلاف انتظارم که تصور می‌کردم می‌خواهند من را در جماران به سبک پادشاهان تحقیر کنند، دیدم نه آن روحیه اصلاً در امام نیست. امام چنین روحیه‌ای ندارد.» امام خمینی (ره) اساسا به رابطه با قدرت‌های جهانی اعتقادی نداشت و شان ایران را اجل از آن می‌دانست که با این قدرت‌های خود برتربین وارد مذاکره شود. به همین دلیل این تنها ملاقات ایشان با نماینده یک قدرت بین المللی محسوب می‌شود.
چنانچه مشاهده شد، نحوه دیدار و رفتار حضرت امام به گونه‌ای است که ضمن حفظ مقام معنوی و انسانی در ارتباط با فرد مهمان، حفظ شأن و عزت نفس در عدم تمکین در برابر قدرت فائقه و گوشزد کردن غیر مستقیم مقام اسلام و ایران لحاظ شود.
با وجود جنگ تبلیغاتی و عملیات روانی گسترده غرب علیه ایران، جایگاه و شأن ایرانیان در ایستادگی در برابر ابرقدرت‌های جهان برای افکار عمومی بیدار جهان مسجل است. امام خمینی (ره)، اعتماد به نفس در برابر غرب و باور به هویت اسلامی را نه تنها برای ایران که به جهان اسلام یادآوری کرد و الهام بخش جریان نوین بازیابی هویت اسلامی شد.
*استادیار روابط بین‌الملل و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان