در دنیای اقتصاد و سرمایه‌گذاری، دو واژه بورس و فرابورس به عنوان دو مفهوم اصلی مطرح هستند. بورس و فرابورس به عنوان دو پایه اصلی در دنیای مالی، دارای ساختارها و ویژگی‌های متفاوتی هستند. در آموزش بورس، تفاوت بین بورس و فرابورس نقطه حساسی است که هر سرمایه‌گذاری باید با آن آشنا شود. از یک سو، بورس با تاریخچه‌ای طولانی و عظیم، آرمان‌ها و اصول متفاوت خود را اعلام کرده و از سوی دیگر، فرابورس با نقشه‌ای جدیدتر و باز شدن به ابزارهای مالی نوین، جلب توجه سرمایه‌گذاران جدید را مد نظر دارد.
در این مقاله ابتدا به معرفی اجمالی بازار بورس و فرابورس خواهیم پرداخت و انواع آنها را بیان خوهیم کرد. سپس بررسی خواهیم کرد تفاوت بورس و فرابورس چیست؟
بازار بورس
بورس یک بازار مالی است که در آن انواع دارایی‌های مالی و واقعی معامله می‌شود. در واقع، بورس یک محل فیزیکی یا مجازی است که برای خرید و فروش اوراق بهادار و سایر دارایی‌ها تشکیل شده است. در این بازار، سرمایه‌گذاران و تاجران مختلف به منظور خرید و فروش دارایی‌ها به صورت عمومی یا خصوصی با یکدیگر تعامل می‌کنند.
هدف اصلی بازار بورس، فراهم کردن یک محیط تجاری برای خرید و فروش دارایی‌های مالی و واقعی به منظور جذب سرمایه و تأمین نیازهای مالی شرکت‌ها و سایر نهادهاست. رسانه آموزشی مکتب تی وی نیز هدف اصلی بازار بورس را تداعی می‌کند. عملکرد بازار بورس بر اساس اصول عرضه و تقاضا، تعیین قیمت دارایی‌ها و انجام معاملات توسط سرمایه‌گذاران است. سرمایه‌گذاران در بازار بورس می‌توانند به صورت فردی یا نهادی عمل کنند. شرکت‌ها هم از بازار بورس برای جذب سرمایه و معامله اوراق بهادار بهره می‌برند.
بازار بورس ایران به چهار بخش اصلی تقسیم می‌شود که هرکدام نوع خاصی از دارایی‌ها و معاملات را شامل می‌شوند. انواع بازار بورس عبارتند از:
- بورس اوراق بهادار: در بورس اوراق بهادار، انواع اوراق بهادار مانند سهام، اوراق قرضه، اوراق مشارکت و دیگر ابزارهای مالی معامله می‌شوند. بورس اوراق بهادار تهران یکی از معروف‌ترین بورس‌های اوراق بهادار در ایران است.
- بورس کالا: بورس کالا به معامله دارایی‌های واقعی یا کالاهای فیزیکی مانند محصولات کشاورزی، مواد خام و فرآورده‌های نفتی می‌پردازد.
- بورس انرژی: در بورس انرژی، معاملات مرتبط با انرژی، از جمله نفت، گاز، برق و سایر منابع انرژی انجام می‌شود.
- فرابورس: فرابورس یک بازار فرعی است که در آن معاملات خصوصی و معاملاتی که در بورس اصلی انجام نمی‌شوند، انجام می‌پذیرد. معاملات فرابورس عمدتاً به صورت خصوصی و مستقیم بین طرفین انجام می‌شود و در آن انواع دارایی‌ها معامله می‌شوند.
بازار فرابورس
بازار فرابورس به عنوان یک بازار مالی جایگزین در قالب بازار خارج از بورس یا بازار OTC در ایران فعالیت می‌کند. OTC یا فرابورس به بازارهایی اطلاق می‌شود که معاملات آنها خارج از یک محل یا بورس رسمی انجام می‌شود. در این بازار، معاملات مستقیماً بین طرفین توسط دارندگان اوراق بهادار یا مشارکت‌های مالی انجام می‌شود و نهایتاً توسط یک مرکز تسویه نظارت می‌شود.
بازار فرابورس ایران در آبان ماه سال 1387 زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز به کار کرد. این بازار به شرکت‌ها و نهادهایی که شرایط حضور در بورس اوراق بهادار را ندارند، امکان عرضه و خرید اوراق بهادار را با شرایط پذیرش ساده‌تر فراهم کرده است.
مهمترین ویژگی‌های بازار فرابورس عبارتند از:
- سهولت در ورود: شرایط پذیرش در فرابورس ساده‌تر از بازار بورس است و به شرکت‌ها این امکان را می‌دهد که با الزامات کمتر وارد بازار شوند.
- معاملات OTC: معاملات در این بازار به صورت OTC انجام می‌شود، به این معنی که بدون نیاز به حضور در محل فیزیکی خاصی، معاملات توسط دو طرف انجام می‌شود.
- تنوع در انواع اوراق بهادار: انواع متنوعی از اوراق بهادار مانند سهام عادی، اوراق مشارکت، اوراق مرابحه، و انواع دیگر در این بازار معامله می‌شوند.
- سازوکارهای ساده‌تر: سازوکارهای مالی در فرابورس ساده‌تر از بازار بورس عمل می‌کنند که این امکان را به شرکت‌ها می‌دهد تا به سرعت و به شرایط ساده‌تر به بازار سرمایه وارد شوند.
فرابورس ایران دارای پنج بازار مختلف است، هرکدام با ویژگی‌ها و محدودیت‌های خاص:
- بازار اول (بازار اصلی):
در بازار اول، شرکت‌ها با شرایط سخت‌گیرانه‌تری مواجه می‌شوند و پذیرش آنها مشروط به رعایت معیارهای کیفی است. این بازار برای شرکت‌هایی مناسب است که دارای عملکرد مالی برتر و پایداری طولانی مدت هستند. شرکت‌های بازار اول نیاز به شفافیت بالا و استانداردهای حسابداری قوی دارند و معیارهای مالی مشخصی را برای ورود به این بازار باید رعایت کنند.
- بازار دوم:
شرکت‌های بازار دوم اغلب شرکت‌های نوپا یا کوچک هستند که به دلیل عدم رعایت شرایط بازار اول یا به دنبال افزایش سرمایه‌گذاری‌های بیشتر هستند. شرایط ورود به این بازار نسبت به بازار اول آسانتر است. شرکت‌های بازار دوم در مراحل اولیه کسب و کار قرار دارند و توانایی رشد بیشتری دارند.
- بازار سوم (عرضه):
بازار سوم یا بازار عرضه، به شرکت‌هایی اختصاص دارد که علیرغم عدم وجود شرایط لازم برای ورود به بازارهای قبلی، توانایی عرضه اوراق بهادار را دارند. این بازار برای شرکت‌های کوچک، نوپا یا حتی شرکت‌های در مراحل تاسیس مناسب است.
- بازار ابزارهای نوین مالی:
این بازار شامل تمام ابزارهای مالی به جز سهام و حق تقدم سهام است که به تأیید شورای عالی بورس رسیده باشند. این ابزارها ممکن است شامل اوراق مشارکت، گواهی سرمایه‌گذاری، صکوک، اوراق مشارکت رهنی، صندوق‌های زمین و ساختمان، گواهی‌های سپرده بانکی و سایر ابزارهای مالی باشند.
- بازار پایه:
در بازار پایه، شرکت‌ها به صورت دسته‌بندی شده به سه رنگ زرد، نارنجی و قرمز قرار می‌گیرند. شرکت‌های با ریسک کمتر در بازار زرد قرار دارند، شرکت‌های نارنجی ریسک متوسط دارند و شرکت‌های با ریسک بیشتر در بازار قرمز قرار می‌گیرند.
حال که با بورس و فرابورس و انواع این بازارها آشنا شدید، تفاوت بورس و فرابورس به زبان ساده را بیان میکنیم و بررسی میکنیم کدام بازار برای سرمایه گذاری بهتر است؟ بورس یا فرابورس؟
بازار بورس و فرابورس چه تفاوت هایی دارند؟
بازار بورس و فرابورس دو بازار مالی در ایران هستند که در معامله انواع اوراق بهادار نقش دارند. در ادامه فرق بورس و فرابورس به زبان ساده بیان می شود.
تفاوت بورس و فرابورس در شرایط و فرآیند پذیرش
بازار بورس شرایط پذیرش شرکت‌ها را با سخت‌گیری بالا تعیین کرده است. شرکت‌ها باید به استانداردهای بالا در زمینه‌های مختلف اطلاعات مالی، عملکرد و حاکمیت شرکتی پاسخ دهند. همچنین شرکت‌ها معمولاً باید یک دوره زمانی مشخص از شروع فعالیت خود گذرانده باشند تا بتوانند در بازار بورس پذیرفته شوند.
اما فرآیند پذیرش در فرابورس نسبت به بورس منعطف‌تر است. شرکت‌های کوچک یا حتی در مراحل ابتدایی تأسیس می‌توانند در فرآیند پذیرش در فرابورس شرکت کنند. شرکت‌ها برای پذیرش در فرابورس نیازی به سابقه زمانی طولانی ندارند و می‌توانند در زمان کوتاه‌تری به بازار مالی وارد شوند.
تفاوت بازار بورس و فرابورس در شرایط و فرآیند پذیرش نشان‌دهنده این است که بورس به تمرکز بیشتری بر روی شرکت‌هایی با تاریخچه و عملکرد مالی استوار و بالا تمایل دارد، در حالی که فرابورس به شرکت‌های نوپا و کوچک‌تر که ممکن است شرایط پذیرش بورس را نداشته باشند، فرصت می‌دهد.
تفاوت بازار بورس و فرابورس در تقسیم بندی بازار
یکی دیگر از تفاوت های بورس و فرابورس در تقسیم بندی بازار است. بازار بورس به دو بازار، یعنی بازار اول و بازار دوم تقسیم می‌شود. شرکت‌های بازار اول شرایط سخت‌گیرانه‌تری دارند و در صورت عدم تأثیرگذاری عملکرد، به بازار دوم منتقل می‌شوند. این تقسیم‌بندی به افزایش سطح شفافیت و کیفیت شرکت‌های معامله‌گر کمک می‌کند.
تقسیم‌بندی فرابورس بیشتر و متنوع‌تر است که این امکان را به شرکت‌ها می‌دهد که بر اساس نیازها و شرایط خود در بازار مناسب فعالیت کنند. بازار فرابورس از پنج بازار اصلی تشکیل شده است. این پنج بازار به ترتیب به نام‌های بازار اول، دوم، سوم (بازار عرضه)، ابزارهای نوین مالی و پایه شناخته می‌شوند. هر بازار دارای شرایط و معیارهای خاصی برای پذیرش شرکت‌ها و اوراق بهادار است.
پذیرش شرکت‌های سهامی عام در بازار اول و دوم فرابورس و پذیرش سایر اوراق بهادار در بازار ابزارهای نوین مالی، متناسب با شرایط خاص خود انجام می‌شود. شرایط پذیرش در بازار اول نسبت به بازار دوم بسیار سختگیرانه‌تر است، در نتیجه شرکت‌های سهامی عام که موفق به پذیرش در بازار اول نشده‌اند، امکان دارد به بازار دوم فرابورس منتقل شوند.
در این راستا، برخی از شروط لازم برای پذیرش در هر دو بازار اول و دوم فرابورس شامل عدم وجود زیان انباشه، داشتن چشم‌اندازی روشن از آینده شرکت و گذشت حداقل ۲ سال از آغاز فعالیت شرکت برای ورود به بازار اول و حداق یکسال برای ورود به بازار دوم فرابورس می‌باشد.
بازار سوم فرابورس برای انجام فرآیند عرضه یکجا و پذیره‌نویسی اوراق بهادار ایجاد شده و بازار پایه نیز برای درج و انتقال سهام شرکت‌های ملزم به ثبت شرکت خود نزد سازمان بورس و اوراق بهادار ایجاد شده‌اند.
بنابراین، با توجه به تفاوت بورس و فرابورس در تقسیم‌بندی بازارها، شرکت‌ها در فرابورس بیشترین انعطاف را در انتخاب بازار مناسب برای ورود به معاملات دارند، در حالی که بورس با تقسیم‌بندی کمتر، محدودیت‌های بیشتری برای شرکت‌ها ایجاد کرده است.
تفاوت بین بورس و فرابورس در معافیت مالیاتی
شرکت‌های فعال در بازار بورس بسیار بزرگ‌تر و سودده‌تر از شرکت‌های پذیرفته شده در بازار فرابورس هستند. به همین دلیل، سرمایه‌گذاری در بازار بورس، با ریسک کمتری همراه است.
شرکت‌هایی که در بازار بورس و فرابورس پذیرفته می‌شوند، اغلب از مزایای مالیاتی بیشتری بهره‌مند می‌شوند. به طور کلی، این شرکت‌ها با پذیرش در بازار بورس به ترتیب ۱۰ درصد و در بازار فرابورس ۵ درصد مالیات کمتری نسبت به سایر شرکت‌ها پرداخت می‌کنند. این تخفیفات مالیاتی به عنوان یک انگیزه مالیاتی برای جلب سرمایه‌گذاران و تشویق شرکت‌ها به عرضه عمومی سهام و فعالیت در بازار سرمایه اعمال می‌شود. این اقدامات در جهت تحریک رشد و پویایی در بازار سرمایه اقتصادی کشور انجام می‌شود.
فرق بورس و فرابورس از نظر دامنه نوسان قیمت
یکی دیگر از تفاوت های بورس و فرابورس در دامنه نوسان قیمت است. در بازار دوم بورس و فرابورس، حداکثر و حداقل نوسانات قیمت سهام، اوراق بدهی و اوراق مشتقه به ترتیب %5 و %5- تعیین شده است. این حدود برای حداکثر نوسان قیمت سهام در بازار اول بورس و فرابورس نیز به %6 می‌رسد. دامنه نوسان حق تقدم سهام در هر دو بازار، دو برابر دامنه نوسان سهام عادی است، به طوری که برای بازار اول معادل %12 و برای بازار دوم معادل %10 است.
در صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF)، دامنه نوسان به %10 محدود شده است. همچنین، در بازار پایه فرابورس، قبل از تاریخ مهر ماه ۱۳۹۸، دامنه نوسان سهام شرکت‌ها %10 بوده است. از آن زمان، دامنه نوسان این بازار به سه رنگ زرد، نارنجی و قرمز تقسیم شده و متناسب با هر رنگ مثبت یا منفی شدن درصد نسبت به قیمت پایانی روز قبل، به ترتیب 3%، 2% و 1% تعیین شده است.
تفاوت های بورس و فرابورس در زمان انجام معاملات
زمان انجام معاملات نیز یک تفاوت بورس تهران و فرابورس است. در بازار بورس، ساعت کاری تعیین شده از شنبه تا چهارشنبه از ساعت 9 صبح تا 12:30 ظهر می‌باشد. این ساعات محدود برای انجام معاملات در بازار بورس است. اما ساعات کاری فرابورس منعطف‌تر است.
در نتیجه، فعالیت‌های معاملاتی در بازار فرابورس به دلیل ساعات کاری بیشتر و منعطف‌تر، از لحاظ زمانی گسترده‌تر است که می‌تواند جذابیت بیشتری برای برخی سرمایه‌گذاران داشته باشد.
تفاوت بورس و فرابورس در حجم مبنا
تفاوت حجم مبنا یا حداقل تعداد سهام مورد نیاز برای انجام یک معامله، یکی از مواردی است که می‌تواند بازار بورس و فرابورس را تفکیک کند. در بازار بورس، حجم مبنا برای انواع سهام مشخص و معین است و سهامی که تحت یک شاخص خاص قرار دارند، برای هر معامله باید حداقل تعداد مشخصی داشته باشند. این مقدار به نام “حداقل تعداد سهام در هر معامله” یا “حداقل حجم مبنا” شناخته می‌شود.
در مقابل، در بازار فرابورس ایران، معاملات بدون حجم مبنا یا حداقل تعداد سهام مشخص انجام می‌شوند. این ویژگی باعث می‌شود که معاملات به راحتی انجام شود و نقدشوندگی بیشتری داشته باشد. همچنین، تأثیر صف خرید و فروش به مدت کوتاه‌تری باقی می‌ماند، زیرا سرعت تعادل بین عرضه و تقاضا در این بازار بیشتر است. این ویژگی‌ها می‌توانند باعث جذابیت بیشتری برای سرمایه‌گذاران شوند، زیرا امکان انجام معاملات سریع و نقدشوندگی بالا، امکانات بهتری را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند و به آنها اجازه می‌دهد تا به راحتی در بازار حضور یابند و از فرصت‌های مختلف سرمایه‌گذاری بهره‌مند شوند.
جمع بندی
در دنیای اقتصاد و سرمایه‌گذاری، تفاوت بورس و فرابورس به زبان ساده موضوعی است که برای سرمایه‌گذاران اهمیت دارد. در یک نگاه اجمالی، بورس به عنوان بازار اصلی و فرابورس به عنوان بازار ثانویه شناخته می‌شوند.
بورس به معاملات بر روی اوراق بهادار اصلی اختصاص دارد، از جمله سهام شرکت‌ها. این بازار مشخصات خود را دارد، از حداقل تعداد سهام در هر معامله گرفته تا نظام نظارتی سختگیر.
فرابورس به عنوان یک فرصت دوم برای معاملات شناخته می‌شود، جایی که اوراق بهادار مختلف از جمله اوراق مرابحه و تسهیلات مسکن معامله می‌شوند. یکی از ویژگی‌های جالب این بازار، عدم وجود حداقل تعداد مشخص برای معاملات است که باعث روان‌تر شدن بازار و جلب سرمایه‌گذاران می‌شود.