شرایط فرزندآوری از پرورشگاه
شرایط فرزندآوری از پرورشگاه
فرزندآوری از پرورشگاه، فرآیندی قانونی و انسانی است که به زوجین نابارور، زوجین دارای فرزند و زنان مجرد واجد شرایط، امکان سرپرستی کودکان بی سرپرست یا بدسرپرست را می دهد. این مسیر نیازمند احراز صلاحیت های عمومی و اختصاصی متقاضیان توسط سازمان بهزیستی و مراجع قضایی، ارائه مدارک کامل و طی مراحل مشخصی است که در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست تبیین شده است تا بهترین آینده برای کودک فراهم آید. این مقاله به تفصیل به این شرایط می پردازد.
فرزندخواندگی و پذیرش سرپرستی یک کودک، تصمیمی عمیق و سرشار از مهر است که می تواند زندگی یک کودک نیازمند و یک خانواده را متحول کند. در ایران، این فرآیند تحت نظارت دقیق سازمان بهزیستی و مراجع قضایی صورت می گیرد تا از حقوق و مصالح عالیه کودک در تمامی مراحل محافظت شود. هدف اصلی این مقاله، ارائه یک راهنمای جامع و کاربردی برای تمامی متقاضیان فرزندخواندگی از پرورشگاه است. این راهنما با تکیه بر آخرین قوانین و مقررات، تمامی ابهامات و پرسش های رایج در این مسیر را پوشش می دهد و به شما کمک می کند تا با آگاهی کامل و گام به گام، این فرآیند مهم را طی کنید.
۱. مفهوم سرپرستی و فرزندخواندگی در قانون ایران
مفهوم سرپرستی و فرزندخواندگی در نظام حقوقی ایران، با هدف حمایت از کودکان و نوجوانانی که از نعمت سرپرست مؤثر محروم هستند، تعریف شده است. این دو اصطلاح گرچه در ظاهر مشابه به نظر می رسند، اما تفاوت های حقوقی و ماهوی ظریفی دارند که شناخت آن ها برای متقاضیان ضروری است.
تعریف دقیق حقوقی سرپرستی و فرزندخواندگی
بر اساس قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست مصوب سال ۱۳۹۲، فرزندخواندگی به معنای اعطای سرپرستی کودکان و نوجوانان بی سرپرست شناخته شده یا بدسرپرست تحت سرپرستی سازمان بهزیستی، به خانواده های متقاضی واجد شرایط است. این فرآیند منجر به ایجاد رابطه حقوقی مشابه با رابطه نسبی (فرزند حقیقی) بین فرزندخوانده و والدین خوانده می شود، با این تفاوت که این رابطه از جنبه نسبی و وراثت مستقیم نیست. فرزندخواندگی یک راهکار قانونی است که به کودک هویت خانوادگی می بخشد و او را در محیطی امن و باثبات برای رشد و بالندگی قرار می دهد.
در مقابل، اصطلاح سرپرستی یک مفهوم عام تر است که می تواند شامل انواع مراقبت ها و نگهداری ها از کودک باشد. فرزندخواندگی یکی از مصادیق خاص سرپرستی است که در آن، کودک به طور کامل تحت تکفل و تربیت خانواده جدید قرار می گیرد و عملاً به عنوان فرزند آنها شناخته می شود. در حالی که ممکن است اشکال دیگری از سرپرستی مانند حضانت موقت یا نگهداری در مراکز شبه خانواده نیز وجود داشته باشد که به عمق و پایداری رابطه فرزندخواندگی نیستند.
اهمیت قوانین حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست
قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، ستون فقرات نظام فرزندخواندگی در ایران است. این قانون با در نظر گرفتن مصالح عالیه کودک، تلاش می کند تا بهترین شرایط را برای او فراهم آورد. از مهمترین نوآوری های این قانون، گسترش دامنه شمول آن به کودکان بدسرپرست است. پیش از این، تمرکز بیشتر بر کودکان بی سرپرست بود که پدر، مادر یا جد پدری شناخته شده ای نداشتند یا در قید حیات نبودند. اما با اصلاحات صورت گرفته در سال ۱۳۹۲، کودکانی که دارای سرپرست هستند اما سرپرست آن ها صلاحیت لازم برای نگهداری و تربیت را ندارد (مانند اعتیاد، فساد اخلاقی یا عدم توانایی مالی و تربیتی)، نیز می توانند تحت سرپرستی و در نهایت فرزندخواندگی قرار گیرند. این تغییر، گامی بزرگ در جهت حمایت از حقوق این دسته از کودکان بود که پیش از آن در وضعیت حقوقی نامشخصی قرار داشتند.
۲. چه کسانی می توانند متقاضی فرزندخواندگی شوند؟ (معرفی گروه های واجد شرایط و اولویت ها)
فرآیند فرزندخواندگی در ایران بر اساس اولویت بندی خاصی صورت می گیرد که متقاضیان را در گروه های مختلفی دسته بندی می کند. این اولویت بندی به منظور اطمینان از قرار گرفتن کودک در بهترین و مناسب ترین محیط و همچنین پاسخگویی به نیازهای متقاضیان با شرایط متفاوت طراحی شده است.
اولویت اول: زوجین بدون فرزند
این گروه در صدر اولویت ها قرار دارند. شامل زن و شوهری می شوند که حداقل پنج سال از تاریخ ازدواج دائم آن ها گذشته باشد و در این مدت صاحب فرزندی نشده باشند. برای احراز این شرط، ارائه گواهی پزشکی قانونی و گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم توانایی بچه دار شدن ضروری است. البته، اگر پزشکی قانونی تشخیص دهد که امکان بچه دار شدن برای زوجین به هیچ عنوان وجود ندارد، شرط پنج سال ازدواج از بین می رود و این زوجین می توانند زودتر برای فرزندخواندگی اقدام کنند. این گروه از متقاضیان، بیشترین حجم درخواست ها را به خود اختصاص می دهند.
اولویت دوم: زنان و دختران بدون شوهر
این گروه شامل زنان و دخترانی است که فاقد همسر هستند و حداقل ۳۰ سال سن دارند. طبق قانون، این افراد تنها می توانند متقاضی سرپرستی فرزند دختر باشند. این شرط به منظور رعایت ملاحظات فرهنگی، اجتماعی و شرعی در نظر گرفته شده است. این اولویت، فرصتی برای زنان مستقل و توانمند فراهم می آورد تا بتوانند نقش مادری را ایفا کنند و به کودکان نیازمند، خانه و خانواده ای گرم ببخشند.
اولویت سوم: زوجین دارای فرزند
این دسته از متقاضیان، شامل زن و شوهری هستند که پیش از این صاحب یک یا چند فرزند شده اند اما تمایل به پذیرش فرزندخوانده دوم یا بیشتر دارند. مانند سایر گروه ها، حداقل یکی از زوجین باید بیش از سی سال سن داشته باشد. پذیرش فرزندخوانده برای این گروه معمولاً پس از تأمین نیازهای دو گروه اول و در صورتی که کودک خاصی (مانند کودکان با سن بالاتر، پسران، یا کودکانی با نیازهای ویژه) متقاضی کمتری داشته باشد، صورت می گیرد. این اولویت بندی، نشان دهنده اهمیت فراهم آوردن فرصت برای تمامی خانواده هایی است که تمایل به گسترش دایره مهر و محبت خود دارند.
اولویت بندی دقیق تر در صورت وجود شرایط یکسان
در صورتی که چندین متقاضی با شرایط مشابه و یکسان برای پذیرش یک کودک وجود داشته باشند، معیارهای دیگری نیز برای اولویت بندی در نظر گرفته می شود. به عنوان مثال، زوجین با سن کمتر از ۵۰ سال، معمولاً بر زوجین با سن بالاتر اولویت دارند. همچنین، در برخی موارد، تمایل متقاضیان به پذیرش کودکانی با ویژگی های خاص (مانند سنین بالاتر، جنسیت پسر یا کودکان با نیازهای ویژه) می تواند فرآیند انتظار آن ها را کوتاه تر کند، زیرا تقاضا برای این دسته از کودکان کمتر است.
فرزندخواندگی مسیری سرشار از عشق و مسئولیت است که نیازمند صبر، آگاهی و تعهد قلبی از سوی متقاضیان است. این فرآیند، فرصتی بی نظیر برای بخشیدن زندگی دوباره به یک کودک و تکمیل شدن یک خانواده است.
۳. شرایط عمومی و اختصاصی متقاضیان فرزندخواندگی (با جزئیات کامل و نکات کاربردی)
فرآیند فرزندخواندگی، به دلیل حساسیت و تأثیرات بلندمدت بر آینده کودک، مستلزم احراز شرایط دقیق و جامعی از سوی متقاضیان است. این شرایط در دو دسته عمومی و اختصاصی قرار می گیرند و توسط کارشناسان سازمان بهزیستی و مراجع قضایی با دقت ارزیابی می شوند.
۳.۱. شرایط عمومی (قانونی)
این شرایط برای تمامی متقاضیان فرزندخواندگی، فارغ از گروه اولویت آن ها، الزامی است:
- تابعیت ایرانی: متقاضیان باید دارای تابعیت جمهوری اسلامی ایران باشند.
- اعتقاد به یکی از ادیان رسمی کشور: بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، متقاضیان باید به یکی از ادیان رسمی کشور (اسلام، مسیحیت، کلیمی یا زرتشتی) اعتقاد داشته باشند.
- سلامت جسمی و روانی: متقاضیان نباید به بیماری های واگیردار خطرناک، صعب العلاج یا ناتوان کننده جسمی و روانی مبتلا باشند که مانع از نگهداری و تربیت مناسب کودک شود. برای احراز این شرط، گواهی پزشکی معتبر و تأیید روانشناس ضروری است.
- توانایی لازم برای تربیت و نگهداری کودک: این توانایی شامل پایداری عاطفی، ثبات شخصیتی، فراهم آوردن محیط خانوادگی مناسب و توانایی رفع نیازهای تربیتی و آموزشی کودک است که از طریق مصاحبه های مددکاری و روانشناسی ارزیابی می شود.
- عدم محکومیت جزایی مؤثر: متقاضیان نباید دارای سابقه محکومیت کیفری مؤثر و سوء پیشینه باشند.
- تمکن مالی قابل قبول: خانواده متقاضی باید توانایی مالی لازم برای تأمین هزینه های زندگی، تحصیل و درمان کودک را داشته باشند. نحوه ارزیابی و اثبات درآمد از طریق ارائه مدارک شغلی، فیش حقوقی، پروانه کسب، گواهی اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد صورت می گیرد. همچنین ارائه سند مالکیت یا اجاره نامه منزل برای اطمینان از داشتن سرپناه مناسب الزامی است.
- صلاحیت اخلاقی و عدم اعتیاد: متقاضیان باید از صلاحیت اخلاقی لازم برخوردار باشند و عدم اعتیاد به الکل، مواد مخدر یا روان گردان برای آن ها احراز شود. این مورد نیز از طریق گواهی عدم اعتیاد و تحقیقات مددکاری بررسی می شود.
- محجور نبودن: متقاضیان نباید به دلیل جنون، سفه یا عدم بلوغ شرعی، محجور باشند و باید از اهلیت کامل قانونی برای اداره امور خود برخوردار باشند.
۳.۲. شرایط اختصاصی
علاوه بر شرایط عمومی، برخی الزامات خاص نیز برای گروه های مختلف متقاضیان وجود دارد:
- سن: حداقل سن یکی از زوجین یا زن مجرد متقاضی باید بالای ۳۰ سال باشد. حداکثر سن نیز در اولویت بندی ها تأثیرگذار است.
- وضعیت تأهل: برای زوجین، وجود عقد دائم و رضایت کامل هر دو زوج برای پذیرش فرزندخواندگی ضروری است. در مورد زنان مجرد نیز، همان طور که ذکر شد، تنها امکان سرپرستی فرزند اناث (دختر) وجود دارد.
- اهمیت تأیید پزشک متخصص زنان و پزشکی قانونی: برای زوجین بدون فرزند که متقاضی در اولویت اول هستند، ارائه گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان و تأییدیه پزشکی قانونی مبنی بر عدم امکان بچه دار شدن، حیاتی است.
- نقش مصاحبه مددکاری و تأیید روانشناس معتمد بهزیستی: تمامی متقاضیان باید در جلسات مصاحبه با مددکاران و روانشناسان معتمد سازمان بهزیستی شرکت کنند. این مصاحبه ها به منظور ارزیابی آمادگی روانی، ثبات عاطفی، انگیزه واقعی برای فرزندخواندگی و توانایی برقراری ارتباط صحیح با کودک صورت می گیرد. تأیید این کارشناسان برای ادامه فرآیند ضروری است.
احراز این شرایط، اطمینان می دهد که کودک در محیطی امن، سالم، و مملو از عشق و توجه رشد خواهد کرد و حقوق وی به بهترین نحو ممکن رعایت می شود.
۴. کودکانی که می توانند تحت سرپرستی قرار گیرند (انواع و شرایط قضایی)
همه کودکانی که در مراکز بهزیستی نگهداری می شوند، واجد شرایط فرزندخواندگی نیستند. قوانین و مقررات سختگیرانه ای برای تشخیص این صلاحیت وجود دارد تا از هرگونه تضییع حقوق والدین اصلی و خود کودک جلوگیری شود. در ادامه به انواع کودکانی که می توانند تحت سرپرستی قرار گیرند، می پردازیم.
کودکان بدون سرپرست شناخته شده
این گروه شامل کودکانی است که هیچ گونه اطلاعاتی از پدر، مادر یا جد پدری آن ها در دسترس نیست. به عبارت دیگر، هویت والدین آن ها کاملاً نامشخص است. این کودکان معمولاً به دلیل رها شدن در اماکن عمومی یا سایر شرایط مشابه، به مراکز بهزیستی سپرده شده اند. در چنین مواردی، پس از طی مراحل قانونی و تحقیقات گسترده برای یافتن والدین و عدم نتیجه گیری، حکم قضایی برای بی سرپرست بودن کودک صادر می شود و او واجد شرایط فرزندخواندگی شناخته می شود.
کودکان فاقد پدر، مادر و جد پدری در قید حیات
این دسته از کودکان، کسانی هستند که والدین و جد پدری آن ها فوت کرده اند و هیچ کس از اقارب درجه اول یا دوم آن ها، واجد شرایط یا تمایل به سرپرستی قانونی کودک را ندارد. در این حالت نیز پس از احراز فوت و عدم وجود سرپرست قانونی، دادگاه حکم صلاحیت کودک برای فرزندخواندگی را صادر می کند.
کودکانی که سرپرستی آن ها به موجب حکم قضایی به بهزیستی سپرده شده است
در برخی موارد، والدین یا سرپرستان قانونی کودک به دلایل مختلف (مانند اعتیاد شدید، فساد اخلاقی، زندان طولانی مدت، عدم توانایی نگهداری و تربیت مناسب) صلاحیت خود را از دست می دهند. در این شرایط، مراجع قضایی پس از بررسی و تحقیقات لازم، حکم سلب حضانت یا سرپرستی را از والدین اصلی صادر کرده و کودک را به سازمان بهزیستی می سپارند. اگر پس از گذشت مدت زمان قانونی (معمولاً دو سال) از تاریخ سپردن کودک به بهزیستی، پدر یا مادر یا جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی او مراجعه نکرده باشند یا صلاحیت آن ها احراز نشود، کودک می تواند تحت سرپرستی قرار گیرد.
کودکان بدسرپرست: توضیح کامل مفهوم و شرایط قانونی پذیرش آن ها بر اساس قانون ۱۳۹۲
قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست (مصوب ۱۳۹۲)، تحول بزرگی در زمینه حمایت از کودکان بدسرپرست ایجاد کرد. پیش از این قانون، فرزندخواندگی فقط برای کودکان بی سرپرست امکان پذیر بود. اما با تصویب این قانون، کودکانی که دارای سرپرست اصلی (پدر، مادر، جد پدری) هستند، ولی این سرپرست قادر به ایفای نقش حمایتی خود نیست و سلامت و آینده کودک را در معرض خطر قرار می دهد، نیز می توانند تحت سرپرستی موقت یا دائم قرار گیرند. مصادیق بدسرپرستی شامل موارد زیر است:
- اعتیاد والدین به مواد مخدر یا الکل به گونه ای که منجر به عدم توانایی در نگهداری کودک شود.
- سوء رفتار و آزار جسمی یا روحی کودک.
- فقدان صلاحیت اخلاقی والدین یا ارتکاب جرائم مؤثر توسط آن ها.
- عدم توانایی تأمین نیازهای اولیه کودک (غذا، پوشاک، سرپناه، تحصیل) به صورت مداوم.
در این موارد، دادگاه پس از بررسی های دقیق و با تأیید کارشناسان بهزیستی و پزشکی قانونی، می تواند حکم واگذاری سرپرستی کودک بدسرپرست را صادر کند. هدف از این اقدام، نجات کودک از محیط آسیب زا و فراهم آوردن فرصتی برای رشد در یک خانواده امن است.
اهمیت تناسب سنی بین فرزندخوانده و خانواده
در فرآیند انتخاب فرزندخوانده، تناسب سنی بین کودک و والدین خوانده از اهمیت بالایی برخوردار است. بهزیستی و دادگاه تلاش می کنند تا سن والدین با سن فرزندخوانده، تناسب منطقی داشته باشد تا رابطه والد-فرزندی طبیعی تر شکل گیرد. معمولاً تفاوت سنی نباید از حدود ۵۰ سال بیشتر باشد. این موضوع از نظر روانشناختی نیز برای شکل گیری دلبستگی سالم و نقش پذیری صحیح در خانواده حیاتی است.
آمارها و ترجیحات: درخواست بالا برای نوزاد دختر و لزوم فرهنگ سازی برای پذیرش کودکان سن بالاتر یا با نیازهای خاص
آمارها نشان می دهد که بخش عمده ای از متقاضیان فرزندخواندگی، تمایل به پذیرش نوزاد دختر دارند. این ترجیح، باعث طولانی شدن صف انتظار برای این دسته از کودکان می شود و در مقابل، کودکان با سنین بالاتر (به ویژه پسران) یا کودکانی با نیازهای خاص (مانند معلولیت های جسمی یا ذهنی خفیف)، مدت زمان بیشتری در مراکز نگهداری می مانند. ضرورت دارد تا فرهنگ سازی گسترده ای صورت گیرد تا خانواده ها به پذیرش این کودکان نیز ترغیب شوند. هر کودکی، صرف نظر از سن، جنسیت یا شرایط جسمی، سزاوار داشتن یک خانواده و آغوش پر مهر است.
۵. مراحل گام به گام فرزندخواندگی از بهزیستی (از ثبت نام تا حکم قطعی)
فرآیند فرزندخواندگی، مسیری ساختاریافته و چند مرحله ای است که هر گام آن با دقت و نظارت کامل سازمان بهزیستی و مراجع قضایی صورت می گیرد. آشنایی با این مراحل به متقاضیان کمک می کند تا با آمادگی و آرامش بیشتری این راه را طی کنند.
۵.۱. ثبت نام اولیه
- ورود به سامانه ملی فرزندخواندگی: اولین گام برای تمامی متقاضیان، ثبت نام در سامانه ملی فرزندخواندگی به آدرس http://adoption.behzisti.net است. این سامانه، نقطه آغازین تمامی مراحل بوده و شفافیت و سهولت در پیگیری فرآیند را افزایش داده است.
- تکمیل فرم های درخواست: در این سامانه، متقاضیان باید فرم های مربوطه را با دقت و صداقت کامل تکمیل کرده و اطلاعات مورد نیاز را وارد نمایند.
۵.۲. آماده سازی و بارگذاری مدارک (لیست کامل و دقیق)
پس از ثبت نام اولیه، نوبت به آماده سازی و بارگذاری مدارک می رسد. این مدارک باید با کیفیت مطلوب و خوانا از روی اصل سند تهیه و در سامانه بارگذاری شوند. توجه داشته باشید که پس از تأیید اولیه، ممکن است نیاز به برابر اصل کردن این مدارک در دفاتر اسناد رسمی باشد.
مدارک مورد نیاز شامل:
- تصویر کلیه صفحات شناسنامه ایرانی متقاضیان (زوجین یا زن مجرد).
- تصویر کارت ملی متقاضیان.
- تصویر کارت پایان خدمت یا معافیت دائم (برای آقایان).
- تصویر سند ازدواج زوجین متقاضی (در صورت تأهل).
- تصویر آخرین مدرک تحصیلی متقاضیان.
- تصویر سند مالکیت یا مبایعه نامه منزل یا اجاره نامه معتبر (برای اثبات محل سکونت مناسب).
- اصل یا تصویر گواهی مربوط به اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد (مانند حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب).
- تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی (مانند بیمه تأمین اجتماعی، خدمات درمانی).
- اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه دار شدن (این گواهی برای زوجین فاقد فرزندی که پنج سال از ازدواج آن ها گذشته و می خواهند از اولویت اول برخوردار شوند، الزامی است. متعاقباً متقاضیان باید گواهی پزشکی قانونی را نیز اخذ کنند).
۵.۳. بررسی مدارک و بازدید مددکاری اولیه
- دریافت کد رهگیری و پیامک تأیید: پس از بارگذاری مدارک، متقاضیان یک کد رهگیری دریافت می کنند و پیامکی مبنی بر تأیید اولیه ثبت نام برای آن ها ارسال می شود.
- مصاحبه حضوری و بازدید از منزل: در این مرحله، کارشناسان مددکاری سازمان بهزیستی با متقاضیان مصاحبه حضوری انجام می دهند و از منزل آن ها بازدید می کنند. این بازدید به منظور ارزیابی محیط زندگی، شرایط اجتماعی و فرهنگی خانواده، و اطمینان از آمادگی آن ها برای پذیرش کودک صورت می گیرد.
۵.۴. فرآیند انتخاب و معرفی کودک
- انتظار برای یافتن کودک واجد شرایط در استان: پس از تأیید صلاحیت های اولیه، متقاضیان وارد لیست انتظار می شوند تا کودک واجد شرایط واگذاری در استان مورد نظرشان یافت شود. مدت زمان این انتظار به عوامل مختلفی از جمله تعداد کودکان موجود، سن و جنسیت مورد درخواست و تعداد متقاضیان بستگی دارد.
- مراجعه به روانشناس معتمد بهزیستی و اخذ تأییدیه: در این مرحله، متقاضیان به روانشناس معتمد سازمان معرفی می شوند تا تأییدیه سلامت روان و آمادگی روحی آن ها برای فرزندخواندگی اخذ شود.
- اخذ گواهی عدم اعتیاد و سوء پیشینه: گواهی های عدم اعتیاد و عدم سوء پیشینه برای اطمینان از صلاحیت های اخلاقی و قانونی متقاضیان دریافت می شود.
- دیدارهای اولیه بین متقاضیان و کودک: پس از یافتن کودک مناسب، دیدارهایی بین متقاضیان و کودک در محیط های تحت نظارت بهزیستی انجام می شود. هدف از این دیدارها، ارزیابی تعامل و دلبستگی اولیه بین طرفین است. در صورت عدم شکل گیری ارتباط مناسب، به متقاضیان تا سه کودک نیز ممکن است معرفی شود.
۵.۵. مراحل قضایی و صدور حکم
- صدور حکم سرپرستی موقت ۶ ماهه: پس از تأییدات لازم از سوی بهزیستی و توافق بر سر کودک، پرونده به دادگاه خانواده ارجاع می شود و قاضی حکم سرپرستی موقت شش ماهه صادر می کند. در این دوره، کودک به صورت آزمایشی در کنار خانواده متقاضی زندگی می کند و مددکاران بهزیستی بر وضعیت او نظارت دارند.
- صدور حکم سرپرستی قطعی: پس از اتمام دوره شش ماهه و در صورت تأیید نهایی کارشناسان بهزیستی مبنی بر مطلوب بودن وضعیت کودک و خانواده، دادگاه حکم سرپرستی قطعی را صادر می کند. با صدور این حکم، کودک به طور رسمی فرزندخوانده خانواده شناخته شده و تمامی حقوق و تکالیف مربوط به والدین و فرزند، به جز مواردی مانند ارث، برقرار می شود.
۶. چالش ها، ابهامات و سوالات متداول در مسیر فرزندخواندگی (با پاسخ های جامع)
مسیر فرزندخواندگی، با وجود زیبایی های خاص خود، مملو از چالش ها و ابهامات فراوانی است که می تواند متقاضیان را درگیر کند. آشنایی با این مسائل و پاسخ های آن ها، به افراد کمک می کند تا با دیدی واقع بینانه و آمادگی بیشتر قدم در این راه بگذارند.
۶.۱. مدت زمان فرآیند فرزندخواندگی چقدر است و چرا طولانی می شود؟
مدت زمان فرآیند فرزندخواندگی، یکی از دغدغه های اصلی متقاضیان است. این زمان می تواند از شش ماه تا چندین سال متغیر باشد. دلایل طولانی شدن این فرآیند متعدد و پیچیده است:
- احراز صلاحیت دقیق: سازمان بهزیستی و دادگاه ها مسئولیت سنگینی در قبال آینده کودکان دارند. از این رو، احراز صلاحیت متقاضیان با نهایت دقت و وسواس صورت می گیرد تا از هرگونه آسیب احتمالی به کودک جلوگیری شود. این بررسی ها شامل مصاحبه های متعدد، بازدید از منزل، استعلامات مختلف و تأیید سلامت جسمی و روانی است.
- نظارت قضایی: تمامی مراحل نیازمند تأیید و صدور حکم از سوی مراجع قضایی است که خود مستلزم طی شدن فرآیندهای اداری و زمان بر است.
- کمبود کودکان واجد شرایط: تعداد کودکان بی سرپرست یا بدسرپرستی که واجد شرایط قانونی برای فرزندخواندگی باشند، نسبت به تعداد متقاضیان کمتر است. این عدم توازن، به خصوص برای نوزادان دختر، موجب افزایش زمان انتظار می شود.
- عوامل مؤثر بر زمان انتظار: درخواست متقاضیان برای سن، جنسیت و سلامت کودک نیز تأثیرگذار است. به عنوان مثال، تقاضا برای نوزادان دختر سالم بسیار بالا است، در حالی که برای کودکان پسر، سنین بالاتر یا کودکانی با نیازهای خاص، زمان انتظار کوتاه تر است.
۶.۲. آیا در فرآیند فرزندخواندگی پارتی بازی وجود دارد؟
این سؤال یکی از نگرانی های رایج در بین متقاضیان است. سازمان بهزیستی همواره بر شفافیت و عدالت در فرآیند فرزندخواندگی تأکید دارد. با راه اندازی سامانه ملی فرزندخواندگی، بسیاری از مراحل به صورت سیستمی و قابل رصد شده اند که امکان اعمال سلیقه شخصی را به حداقل رسانده است. شفافیت این سامانه، روند فرزندخواندگی را توسط استان ها قابل ارزیابی و نظارت کرده است.
باید توجه داشت که تفاوت در زمان انتظار ممکن است به دلیل تفاوت در شرایط خود متقاضیان و ترجیحات آن ها باشد، نه پارتی بازی. برای مثال، خانواده ای که مایل به پذیرش کودک ۶ ساله پسر یا کودکی با معلولیت خاص است، ممکن است زودتر از خانواده ای که صرفاً متقاضی نوزاد دختر است، به نتیجه برسد. این تفاوت ها ناشی از اولویت بندی ها و نیازهای کودکان موجود است. در صورت هرگونه احساس اجحاف، متقاضیان می توانند از طریق سامانه دیدبان سازمان بهزیستی (تلفن ۱۴۸۲) یا بخش پرسش و پاسخ سامانه فرزندخواندگی، مراتب را به ستاد کشوری اطلاع دهند.
۶.۳. شرایط پذیرش کودکان دارای معلولیت یا بیماری خاص چگونه است؟
پذیرش کودکان دارای معلولیت یا بیماری خاص، یک اقدام بسیار ارزشمند و انسانی است. سازمان بهزیستی همواره تلاش می کند تا خانواده ها را به پذیرش این کودکان تشویق کند. این کودکان نیز مانند سایرین نیازمند عشق و مراقبت هستند. برای پذیرش این دسته از کودکان، خانواده ها باید از توانایی های مالی و روانی لازم برای تأمین نیازهای درمانی، توانبخشی و آموزشی خاص آن ها برخوردار باشند. روند پذیرش این کودکان معمولاً سریع تر است، زیرا متقاضی برای آن ها کمتر است. فرهنگ سازی در این زمینه اهمیت بسزایی دارد تا جامعه نگاه مثبت تری به پذیرش این کودکان داشته باشد.
۶.۴. چرا روند فرزندخواندگی نسبت به گذشته سختگیرانه تر شده است؟
به عقیده مسئولان و کارشناسان، روند فرزندخواندگی لزوماً سختگیرانه تر نشده، بلکه قانونمندتر و دقیق تر شده است. دلیل اصلی این امر، جلوگیری از پدیده فسخ فرزندخواندگی و آسیب های روحی شدید ناشی از آن برای کودکان است. تجربیات گذشته نشان داده است که برخی خانواده ها بدون بررسی دقیق تمامی جوانب و صرفاً بر اساس احساسات اولیه اقدام به فرزندخواندگی می کردند و پس از مدتی، به دلیل عدم توانایی در مواجهه با چالش ها یا تأثیر نظرات اطرافیان، تصمیم به فسخ سرپرستی می گرفتند. این اتفاق، ضربه روحی جبران ناپذیری به کودک وارد می کند.
بنابراین، سختگیری های فعلی به منظور احراز صلاحیت کامل و جامع خانواده ها است تا اطمینان حاصل شود کودک به بهترین و مناسب ترین خانواده سپرده شود و آینده او تضمین گردد. همچنین، در گذشته ممکن بود خواهران و برادران از یکدیگر جدا شوند، در حالی که اکنون تلاش می شود تا این جدایی ها اتفاق نیفتد و ارتباط عاطفی و خویشاوندی کودکان حفظ شود. این اقدامات در راستای رعایت حقوق بنیادین کودکان و حمایت از مصالح عالیه آن هاست.
۷. نکات حقوقی و شرعی مهم پس از فرزندخواندگی (مسائلی که کمتر به آن پرداخته شده)
پس از طی مراحل دشوار فرزندخواندگی و پذیرش سرپرستی یک کودک، مسائل حقوقی و شرعی خاصی مطرح می شود که آگاهی از آن ها برای والدین خوانده و فرزندخوانده ضروری است. این مسائل عمدتاً با رابطه نسبی و شرعی متفاوت بوده و نیاز به توجه ویژه دارند.
۷.۱. ارث فرزند خوانده
یکی از مهمترین ابهامات، مسئله ارث بری فرزندخوانده از والدین خوانده است. طبق قوانین مدنی و شرعی ایران، فرزندخوانده به طور مستقیم و از طریق نسب، از والدین خوانده ارث نمی برد. موجبات ارث بری در قانون مدنی، نسب (رابطه خونی) و سبب (رابطه زوجیت) هستند و فرزندخواندگی هیچ کدام از این موارد را ایجاد نمی کند.
برای جبران این موضوع و تضمین آینده مالی فرزندخوانده، راه های قانونی دیگری وجود دارد:
- وصیت: والدین خوانده می توانند تا یک سوم اموال خود را به نفع فرزندخوانده وصیت کنند. وصیت مازاد بر یک سوم، نیازمند تنفیذ (تأیید) ورثه دیگر است.
- هبه یا صلح در زمان حیات: والدین خوانده می توانند در زمان حیات خود، بخشی از اموال خود را به صورت هبه (بخشش) یا صلح به نام فرزندخوانده منتقل کنند. این اقدام می تواند به طور کامل و بدون محدودیت یک سوم، انجام شود.
- لزوم تملیک بخشی از اموال: بر اساس ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، دادگاه در صورت صادر کردن حکم سرپرستی، می تواند درخواست کند که متقاضی سرپرستی بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. تشخیص نوع و میزان این مال یا حقوق با دادگاه است. در مواردی که اخذ تضمین عینی ممکن یا به مصلحت نباشد، دادگاه دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر می کند. این ماده قانونی با هدف تضمین آینده مالی کودکان فرزندخوانده که از ارث محروم هستند، وضع شده است.
۷.۲. محرمیت فرزند خوانده
مسئله محرمیت، به ویژه در مورد فرزندخوانده دختر و پسر، یکی از دغدغه های شرعی خانواده هاست. از آنجا که فرزندخواندگی رابطه نسبی ایجاد نمی کند، فرزندخوانده با والدین خوانده خود و سایر اعضای خانواده آن ها محرم نیست. برای ایجاد محرمیت شرعی، راه های زیر توصیه می شود:
- رضاع (شیر دادن): اگر فرزندخوانده دختر باشد و از شیر مادرخوانده یا همسر پدرخوانده (در صورتی که همسر دیگری باشد) به میزان کافی و با شرایط شرعی شیر خورده باشد (پیش از اتمام دو سالگی و با شرایط خاص دیگر)، محرمیت رضاعی حاصل می شود.
- ازدواج موقت: برای محرمیت فرزندخوانده دختر با پدرخوانده، می توان از طریق ازدواج موقت پدرخوانده با مادر فرزندخوانده (در صورت مشخص بودن مادر اصلی و اجازه ولی شرعی) یا با یکی از محارم فرزندخوانده (مثلاً مادربزرگ پدری یا مادری)، محرمیت را ایجاد کرد. همچنین، برای محرمیت فرزندخوانده پسر با مادرخوانده، می توان با ازدواج موقت مادرخوانده با پدر فرزندخوانده، محرمیت را ایجاد کرد.
اهمیت تبعیت از مرجع تقلید در این زمینه بسیار بالاست و خانواده ها باید برای کسب اطمینان شرعی، به فتوای مرجع تقلید خود مراجعه کنند.
۷.۳. تغییر شناسنامه فرزند خوانده
پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، مراحل مربوط به تغییر شناسنامه فرزندخوانده انجام می شود. بر اساس ماده ۲۲ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، اداره ثبت احوال مکلف است:
- نام و نام خانوادگی کودک یا نوجوان تحت سرپرستی را به نام و نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست تغییر دهد.
- شناسنامه جدیدی برای کودک یا نوجوان با درج نام و نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست صادر کند.
- در قسمت توضیحات شناسنامه جدید، مفاد حکم سرپرستی و نام و نام خانوادگی والدین واقعی وی را در صورت مشخص بودن، قید نماید.
تبصره ۱ این ماده نیز تأکید دارد که اداره ثبت احوال مکلف است سوابق هویت و نسبت واقعی طفل را در پرونده وی حفظ کند. هدف از این تغییر، ایجاد حس تعلق خاطر و جلوگیری از آسیب های روانی برای کودک در آینده است.
۷.۴. حضانت فرزند خوانده بعد از طلاق والدین خوانده
اگر والدین خوانده پس از فرزندخواندگی از یکدیگر طلاق بگیرند، مسئله حضانت فرزندخوانده مطرح می شود. در این زمینه، احکام حضانت فرزندخوانده تقریباً مشابه با حضانت فرزند طبیعی است:
- اولویت حضانت تا سن هفت سالگی با مادرخوانده است.
- پس از هفت سالگی تا سن بلوغ (۹ سال برای دختر و ۱۵ سال برای پسر)، حضانت با پدرخوانده خواهد بود.
- در تمامی این مراحل، مصلحت کودک از اهمیت بالایی برخوردار است و دادگاه با در نظر گرفتن شرایط اوضاع و احوال طفل، می تواند تصمیم دیگری اتخاذ کند. به عنوان مثال، اگر مادرخوانده به دلیل اعتیاد، فساد اخلاقی یا عدم توانایی نگهداری، صلاحیت حضانت را نداشته باشد، دادگاه حتی قبل از ۷ سالگی نیز می تواند حضانت را از او سلب و به پدرخوانده واگذار کند.
- در مواردی که هیچ یک از والدین خوانده صلاحیت حضانت را نداشته باشند، دادگاه می تواند حکم سرپرستی را فسخ کرده و کودک را به سازمان بهزیستی بازگرداند یا حضانت را به شخص ثالث حقیقی یا حقوقی واگذار کند.
۷.۵. تضمین آینده مالی کودک (به نام زدن اموال)
همان طور که در بخش ارث نیز اشاره شد، ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، بر اهمیت تضمین آینده مالی کودک تأکید دارد. این ماده به دادگاه اجازه می دهد که از متقاضی سرپرستی بخواهد تا بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک تحت سرپرستی تملیک کند. این اقدام می تواند به صورت تملیک عینی یا تعهد کتبی به تملیک در آینده باشد. این تدبیر قانونی، گامی مهم برای فراهم آوردن پشتوانه مالی برای فرزندخوانده در طول زندگی است.
۸. نقش و اهمیت مشاوره حقوقی و روانشناسی
فرآیند فرزندخواندگی، به دلیل پیچیدگی های حقوقی و ظرافت های روانشناختی، نیازمند دریافت مشاوره های تخصصی است. کمک گرفتن از متخصصان می تواند این مسیر را برای متقاضیان هموارتر کرده و اطمینان خاطر بیشتری را فراهم آورد.
۸.۱. مشاوره حقوقی
حضور یک وکیل متخصص در امور خانواده و فرزندخواندگی می تواند تأثیر بسزایی در تسریع و تسهیل فرآیند داشته باشد. اهمیت مشاوره حقوقی شامل موارد زیر است:
- آگاهی از قوانین و مقررات: وکیل می تواند متقاضیان را با تمامی جزئیات قانونی، حقوق و تکالیف مربوط به فرزندخواندگی آشنا کند. این آگاهی، از بروز اشتباهات احتمالی در طول فرآیند جلوگیری می کند.
- آماده سازی و تنظیم مدارک: وکیل در جمع آوری، تنظیم و ارائه صحیح مدارک لازم به سازمان بهزیستی و دادگاه، راهنمایی های لازم را ارائه می دهد و از اتلاف وقت جلوگیری می کند.
- حضور در دادگاه و پیگیری پرونده: وکیل می تواند در جلسات دادگاه حاضر شود، از حقوق موکل خود دفاع کند و پیگیری های لازم را برای تسریع در صدور احکام انجام دهد. این امر به خصوص در مواجهه با ابهامات یا چالش های قضایی، بسیار حائز اهمیت است.
- ارائه راهکارهای حقوقی پس از فرزندخواندگی: در خصوص مسائلی مانند ارث، محرمیت، تغییر شناسنامه و حضانت پس از طلاق، وکیل می تواند بهترین راهکارهای حقوقی را متناسب با شرایط خانواده ارائه دهد.
۸.۲. مشاوره روانشناسی
جنبه های روانشناختی فرزندخواندگی به اندازه جنبه های حقوقی، مهم و حیاتی است. مشاوره روانشناسی نقش کلیدی در موفقیت این تجربه دارد:
- آمادگی والدین برای پذیرش نقش جدید: مشاوران روانشناس به والدین کمک می کنند تا از نظر عاطفی و روانی برای پذیرش یک کودک جدید در خانواده خود آماده شوند. این آمادگی شامل درک تفاوت های احتمالی کودک، مدیریت انتظارات و ایجاد فضایی امن و سرشار از عشق است.
- حمایت از کودک در فرآیند تطبیق و آینده: برای کودکانی که وارد خانواده جدید می شوند، فرآیند تطبیق ممکن است چالش برانگیز باشد. مشاوران می توانند راهکارهایی برای کمک به کودک در این دوره حساس ارائه دهند و از بروز مشکلات رفتاری یا عاطفی پیشگیری کنند.
- اهمیت شفافیت با کودک در مورد فرزندخوانده بودن: یکی از توصیه های مهم روانشناسان، شفافیت و صداقت با کودک در مورد فرزندخوانده بودن اوست. مشاوران می توانند به والدین کمک کنند تا بهترین زمان و روش را برای بازگو کردن این حقیقت به کودک انتخاب کنند تا او با کمترین آسیب روحی این واقعیت را بپذیرد و هویت خود را درک کند. پنهان کردن این موضوع در بلندمدت می تواند منجر به آسیب های جدی روانشناختی برای کودک شود.
- مدیریت چالش های احتمالی: مشاوران روانشناس می توانند در طول فرآیند و پس از آن، به خانواده در مدیریت چالش های احتمالی مانند مسائل هویتی کودک، نحوه تعامل با جامعه و پاسخگویی به سؤالات اطرافیان یاری رسانند.
با بهره گیری از مشاوره های تخصصی حقوقی و روانشناسی، خانواده های متقاضی می توانند این مسیر پیچیده را با اطمینان و آمادگی کامل تر طی کرده و آینده ای روشن و پایدار برای فرزندخوانده خود رقم بزنند.
فرزندآوری از پرورشگاه، فرآیندی مقدس و انسانی است که با هدف بخشیدن خانواده ای مهربان و آینده ای روشن به کودکان نیازمند طراحی شده است. این مسیر، هرچند ممکن است با چالش ها و مراحل اداری و قانونی خاص خود همراه باشد، اما در نهایت پاداش بزرگی در پی دارد: عشق بی قید و شرط والدگری و شادی بی کران حضور یک کودک در آغوش خانواده. تمامی مراحل از ثبت نام اولیه در سامانه ملی فرزندخواندگی، آماده سازی مدارک، بازدیدهای مددکاری، تا مراحل قضایی و صدور حکم قطعی سرپرستی، با هدف احراز صلاحیت های لازم در متقاضیان و تضمین عالی ترین مصالح کودک صورت می گیرد. آگاهی کامل از شرایط عمومی و اختصاصی متقاضیان، انواع کودکانی که می توانند تحت سرپرستی قرار گیرند و همچنین نکات حقوقی و شرعی پس از فرزندخواندگی، از اهمیت بالایی برخوردار است. با صبر، تعهد، و بهره گیری از مشاوره های تخصصی حقوقی و روانشناسی، می توان این راه را با موفقیت طی کرد و خانه ای پر از مهر برای یک کودک ساخت. این مسئولیت بزرگ، نیازمند قلبی گشاده و تصمیمی آگاهانه است تا نوری دوباره به زندگی کودکان بی سرپرست و بدسرپرست بخشیده شود.