گوگوش با چادر مشکی به دفتر من آمد/ شجریان به من اجازه داد که ربنایش را از تلویزیون پخش کنم/۳۰ قسمت از «هزار دستان» حذف شد
حسین قره_ مهسا بهادری: سازمان صدا و سیما پس از پیروزی انقلاب اسلامی به کانونی تبدیل شد که مسئولیت مهمی در شکل دهی به افکار عمومی و انتقال پیام انقلاب به مردم داشت. در این مسیر مدیران مختلفی آمدند و رفتند اما در میان تمام این تغییرات نام محمد هاشمی رفسنجانی با تاریخ صدا و سیما گره خورده است. در مقطعی حساس و در زمانه ای پرچالش او در سال ۱۳۶۰ به ریاست این سازمان منصوب شد اما آنچه که در ابتدا به نظر رسید یک مسئولیت ساده است در حقیقت به یکی از پیچیده ترین و پرفراز و نشیب ترین دوره های مدیریت صدا و سیما تبدیل شد.
روایت هاشمی از چگونگی انتخابش برای این مسئولیت بیشتر شبیه به یک اتفاق ناخواسته است. او که آن زمان درگیر مسئولیت های سنگینی همچون معاونت سیاسی نخست وزیر و سرپرستی وزارت خارجه بود اصلاً به فکر اداره صدا و سیما نبود. اما با دعوت غیرمنتظره شورای سرپرستی و تأکید بر این که به نظر سران کشور از جمله سپاه او گزینه مناسبی برای این مسئولیت است ناگزیر به پذیرش این مسئولیت شد. آنطور که هاشمی در مصاحبه اش می گوید شب قبل از اعلام انتصابش خود او حتی از تصمیم مطلع نبوده و تنها در ساعت ۸:۳۰ شب خبر انتصابش از تلویزیون به اطلاع عموم رسید!
محمد هاشمی روایت می کند که چگونه بدون اطلاع قبلی خبر انتصابش از بخش خبری صدا و سیما اعلام شد و بلافاصله برای مشورت با امام (ره) به دیدار ایشان رفت. توصیه های امام از تأکید بر نقش رسانه به عنوان یک دانشگاه عمومی گرفته تا ضرورت توسعه فنی و جذب مخاطب مسیر تحول صدا و سیما را تعیین کرد. اما چالش ها تنها به این موارد محدود نمی شد. از نفوذ جریان های مختلف سیاسی گرفته تا وضعیت نامناسب پوشش شبکه ها و محدودیت ساعات پخش همه نشان می داد که مدیریت این سازمان کاری ساده نخواهد بود.
هاشمی در این مصاحبه از نخستین مواجهه خود با سازمان صدا و سیما فضای آن روزهای این رسانه وضعیت شبکه ها و تغییراتی که طی سال های مدیریتش رقم خورد سخن می گوید؛ دورانی که صدا و سیما از یک رسانه محدود و پرحاشیه به یکی از تأثیرگذارترین نهادهای فرهنگی کشور تبدیل شد.
در ادامه بخش اول مصاحبه با محمد هاشمی رفسنجانی رئیس اسبق سازمان صدا و سیما را می خوانید.
صدا و سیما در ابتدای انقلاب یکی از ارکان اصلی تبلیغات محسوب می شد. ابتدا این سازمان تحت مدیریت آقای قطب زاده قرار داشت و پس از یک دوره آشوب نیروهای جدید انقلابی وارد آن شدند. در نهایت مسئولیت اداره سازمان به شما سپرده شد. این روند چگونه طی شد؟
من در آن زمان معاون سیاسی نخست وزیر شهید رجایی و سرپرست وزارت خارجه بودم. علت سرپرستی من بر وزارت خارجه این بود که آقای بنی صدر و آقای رجایی بر سر انتخاب وزرا از جمله وزیر خارجه به توافق نرسیدند. به همین دلیل آقای رجایی حکمی به من دادند که علاوه بر معاونت سیاسی مسئولیت سرپرستی وزارت خارجه را نیز بر عهده داشته باشم.
در آن زمان صدا و سیما تحت نظارت شورای سرپرستی قرار داشت که مطابق اصل ۱۷۵ قانون اساسی شش عضو داشت. این شورا متشکل از دو نماینده از هر قوه بود که از میان آن ها یک نفر به عنوان عضو اصلی و دیگری به عنوان عضوعلی البدل انتخاب می شد. وظیفه این شورا سیاست گذاری کلان بود در حالی که مدیرعامل مسئول اجرای تصمیمات آن محسوب می شد.
یک روز پنجشنبه اعضای شورای سرپرستی به دفتر نخست وزیری آمدند و از من دعوت کردند تا مسئولیت مدیرعاملی صدا و سیما را بپذیرم. در پاسخ گفتم که هیچ پیشینه ای در حوزه رسانه ندارم و این حوزه را به درستی نمی شناسم بنابراین نمی توانم این مسئولیت را قبول کنم. آن ها عنوان کردند که پس از مشورت با سران کشور از جمله سپاه به این نتیجه رسیده اند که من گزینه مناسبی هستم.
من پیشنهاد کردم که افراد دیگری مانند آقای ولایتی یا برخی دیگر از شخصیت های مطرح آن زمان برای این سمت در نظر گرفته شوند. اما اعضای شورا گفتند که با برخی از این افراد صحبت کرده اند و یا آن ها نپذیرفته اند یا پس از استخاره نتیجه مطلوبی حاصل نشده است. در نهایت من عنوان کردم که برای پذیرش این مسئولیت باید با امام خمینی (ره) مشورت کنم و نظر ایشان را جویا شوم.
پس از پایان این جلسه حدود ساعت ۶ بعدازظهر اعضای شورای سرپرستی دفتر من را ترک کردند. اما تنها دو ساعت بعد در بخش خبری ساعت ۸:۳۰ شب حکم انتصاب من به عنوان مدیرعامل صدا و سیما از تلویزیون قرائت شد در حالی که من هنوز پاسخی نداده بودم.
بلافاصله با دفتر امام تماس گرفتم و درخواست ملاقات کردم. ایشان برای صبح شنبه ساعت ۸ به من وقت ملاقات دادند. صبح روز شنبه خدمت امام رسیدم تا نظر ایشان را در مورد این انتصاب جویا شوم.
ایشان چند نکته کلیدی را مطرح کردند. فرمودند که صدا و سیما متعلق به همه مردم است نه یک شرکت خصوصی که سهامداران مشخصی داشته باشد. تأکید کردند که در این رسانه نباید دروغ گفته شود و برنامه ها باید آموزنده باشد؛ نباید هیچ محتوای بدآموزی در آن وجود داشته باشد. همچنین امام (ره) صدا و سیما را یک «دانشگاه عمومی سراسری» نامیدند که نقش مهمی در تربیت و آگاهی بخشی مردم دارد.
ایشان همچنین اشاره کردند که بعد از پیروزی انقلاب این سازمان باید صدای اسلام باشد و پیام انقلاب را به جهانیان برساند که در واقع ناظر به توسعه فنی و گسترش پوشش صدا و سیما بود. نکته مهم دیگری که مطرح کردند جذابیت برنامه ها بود. ایشان فرمودند که شما آن طرف «جعبه» هستید (منظورشان تلویزیون بود) و باید کاری کنید که مردم مقابل این جعبه بنشینند. این یعنی برنامه ها باید جذاب و متنوع باشند تا همه اقشار جامعه را جذب کنند.
ما در آن مقطع فقط دو شبکه تلویزیونی داشتیم و ساعات پخش هم محدود بود. شبکه یک حدود ۶۵ درصد پوشش زمینی کشور را داشت و از ساعت ۴ بعدازظهر تا حدود ۱۰:۳۰ ۱۱ یا حداکثر ۱۲ شب برنامه پخش می کرد. شبکه دو پوشش بسیار کمتری داشت حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد و بیشتر مخاطبان آن شهری و قشر تحصیل کرده بودند. این شبکه هم از حدود ساعت ۴ یا ۵ بعدازظهر پخش برنامه را آغاز می کرد و تا نیمه شب ادامه می داد.
بعد از دیدار با امام اولین اقدام شما در صدا و سیما چه بود؟
محمد هاشمی: بعد از دیدار با امام (ره) صبح شنبه مستقیماً به صداوسیما رفتم تا دفتر کارم را ببینم. آن زمان ساختمان دفتر مدیرعامل و شورای سرپرستی در همین ساختمان تولید بود که ۱۳ طبقه است. وقتی وارد ساختمان شدم در راهرویی باریک به طول حدود ۱۵ متر و عرض حدود دو متر دیوارها پر از اعلامیه ها و آگهی های مختلف بود. گروه های مختلف از چپ و راست مارکسیست ها ملی گراها و سایر جریان ها در آنجا بیانیه هایی نصب کرده بودند. این نشان می داد که همه این گروه ها در صدا و سیما نفوذ دارند و آن را برای خود مهم می دانند.
به یکی از کارکنان که مستخدم آنجا بود گفتم یک گونی بیاورد. او آورد و من همه این بیانیه ها و تابلوها را جمع کردم در گونی ریختم و دستور دادم که آن ها را از آنجا خارج کنند.
دفتر مدیرعامل و شورای سرپرستی در آن زمان در کدام بخش سازمان مستقر بود؟
آن زمان دفتر مدیرعامل در طبقه ۱۱ یک ساختمان بود که توسط آقای قطب زاده رئیس پیشین صدا و سیما ساخته شده بود. این طبقه برای دفتر مدیرعامل طراحی شده بود و شامل اتاق کنفرانس اتاق استراحت و اتاق خبر بود. اما شورای سرپرستی نیز در همان طبقه مستقر شده بود در حالی که این فضا برای کارهای اجرایی مناسب تر بود تا سیاست گذاری کلان. به همین دلیل وقتی من آمدم به آن ها گفتم که باید دفترشان را تغییر دهند. شورای سرپرستی را به یک طبقه پایین تر منتقل کردم و خودم در همان دفتر مدیرعامل مستقر شدم.
آن زمان صدا و سیما حدود ۱۵ یا ۱۶ معاون و مدیرکل داشت که در حد هیئت مدیره سازمان بودند. من تصمیم گرفتم که ابتدا شناخت دقیقی از وضعیت رسانه و چالش های آن به دست بیاورم. به همین دلیل به مدت یک ماه هر روز یکی از این معاونان و مدیران را به دفترم دعوت می کردم و حدود دو تا سه ساعت با او گفت وگو می کردم. از آن ها می پرسیدم که وظایفشان چیست چه مشکلاتی دارند نقاط قوت و ضعف سازمان کجاست چه کمبودهایی وجود دارد و در چه زمینه هایی باید تقویت شویم. برخی جلسات حتی بیش از سه ساعت طول می کشید. این روند را ادامه دادم تا به شناخت دقیقی از وضعیت صدا و سیما رسیدم.
بعد از یک ماه احساس کردم که زمان آن رسیده است که سیاست ها و رویکردهای مدیریتی خودم را به همه کارکنان اعلام کنم. به همین دلیل تصمیم گرفتم که یک نشست عمومی برگزار کنم. برخلاف جلسات رسمی که معمولاً توسط انجمن های مختلف برگزار می شد من گفتم که این جلسه باید بدون دخالت هیچ گروهی باشد و مستقیماً توسط روابط عمومی دفتر مدیرعامل سازماندهی شود.
همه کارکنان دعوت شدند و در فضای سبز مقابل ساختمان تولید که آن زمان چمن کوچکی داشت جمع شدند. من روی سکو ایستادم و صحبت هایم را آغاز کردم. در ابتدا اشاره کردم که بعد از انقلاب مدیریت سازمان دچار بی ثباتی شده بود. نکته ای که کمتر گفته شده این است که من نهمین مدیرعامل صدا و سیما بعد از انقلاب بودم. یعنی طی دو سال و نیم پس از پیروزی انقلاب هشت نفر قبل از من این مسئولیت را بر عهده داشتند. مدیریت ناپایدار باعث شده بود که سازمان دچار آشفتگی شود و لازم بود که یک ساختار ثابت و مشخص برای اداره آن ایجاد شود.
من نهمین مدیرعامل صدا و سیما بعد از انقلاب بودم
این را در نظر داشته باشید پیش از اینکه من به صدا و سیما بیایم این سازمان در یک دوره پرتنش قرار داشت. در ۲۱ ماه اول پس از انقلاب هشت مدیرعامل تغییر کرده بودند و هرکدام به دلایلی نتوانسته بودند اداره امور را ادامه دهند. من نهمین مدیرعامل بودم و به همکاران و کارمندان گفتم که مدیریت در این سازمان یک جریان گذراست اما شما کارمندان ماندگار هستید. پس بهتر است به جای درگیری های بی ثمر همکاری کنیم و مشکلات را با گفت وگو حل نماییم.
وقتی وارد سازمان شدم تلاش کردم ابتدا شناخت دقیقی از وضعیت موجود پیدا کنم. به همین دلیل هر روز با یکی از مدیران و معاونان جلسه داشتم. حدود ۱۵ تا ۱۶ مدیرکل و معاون در سازمان بودند و من هر روز دو تا سه ساعت با آنها گفت وگو می کردم تا بفهمم وظایفشان چیست چه مشکلاتی دارند نقاط قوت و ضعفشان کجاست و چه اقداماتی باید انجام شود. این فرآیند حدود یک ماه طول کشید تا به درک کاملی از شرایط سازمان برسم.
شما در یکی از سخنرانی های ابتدایی خود به اصلاحات در صدا و سیما اشاره کردید. چه تغییرات مهمی مدنظر شما بود؟
مهم ترین اصلاحات ساماندهی مدیریت توسعه فنی و افزایش کیفیت محتوا بود. من اعلام کردم که مأموریت من اصلاح صدا و سیما است حتی اگر این مسیر دشواری های زیادی داشته باشد. بر همین اساس ابتدا ثبات مدیریتی ایجاد کردیم و سپس روی بهبود برنامه ها و افزایش جذابیت محتوا کار کردیم. در آن زمان ما تنها دو شبکه تلویزیونی داشتیم که یکی از آنها پوشش محدودی داشت. لازم بود توسعه فنی سازمان را جدی بگیریم تا پیام انقلاب و اسلام را به جهانیان برسانیم.
ناگفته نماند که در این مسیر چالش های زیادی وجود داشت. از مسائل فنی گرفته تا تنوع دیدگاه های سیاسی درون سازمان. برخی گروه های سیاسی سعی داشتند نفوذ خود را در رسانه ملی حفظ کنند. یکی از اولین اقدامات من حذف بیانیه ها و تبلیغات گروه های مختلف از دیوارهای سازمان بود چون رسانه ملی باید برای همه مردم باشد نه محلی برای تبلیغ گروه های خاص. در کنار این مسئله تأمین بودجه تربیت نیروی انسانی متخصص و تولید محتوای باکیفیت نیز از چالش های مهم ما بود. اما با برنامه ریزی و کار تیمی توانستیم بسیاری از این مشکلات را برطرف کنیم و دوران جدیدی را برای صدا و سیما رقم بزنیم.
در دوران مدیریت شما بر صدا و سیما نظارت بر تولید و پخش برنامه ها چگونه انجام می شد؟
ما در آن دوران به یک سیستم منظم برای تولید و پخش برنامه ها نیاز داشتیم. از همان ابتدا یک شورای برنامه ریزی تشکیل دادیم که متشکل از مدیران ارشد سازمان بود. هر برنامه ای که قرار بود ساخته شود ابتدا باید سناریو یا طرح آن در این شورا بررسی و تصویب می شد. بعد از آن اجازه سفارش تولید داده می شد.
ما در این فرآیند حدود ۱۵ تا ۱۶ معیار یا «چه؟» داشتیم که تعیین می کرد برنامه برای «چه گروه سنی است چه محتوایی دارد چقدر هزینه دارد چه میزان تأثیرگذاری دارد» و بسیاری معیارهای دیگر. وقتی فردی با یک طرح یا سناریو وارد می شد اعضای شورا بر اساس این معیارها از او سؤال می کردند. اگر پاسخ های قانع کننده می داد برنامه مجوز ساخت می گرفت.
بعد از تولید مدیر پخش ما موظف بود که برنامه را بازبینی کند. اگر اشکالی داشت اصلاح می کرد. البته این کار به صورت فردی انجام نمی شد؛ یک شورای چندنفره در کنار مدیر پخش بود که در تصمیم گیری ها مشارکت می کردند. این سیستم باعث شد که هم در تولید و هم در پخش مشکلات و حساسیت های مردمی را به حداقل برسانیم.
آن دوران صدا و سیما به چند گروه مختلف تقسیم شده بود؛ گروه اقتصاد سیاست مذهب فرهنگ و غیره. هر کدام از این گروه ها سهم مشخصی از آنتن داشتند. مثلاً گروه اقتصادی باید در هفته تعداد مشخصی ساعت برنامه تولید و پخش می کرد. این برنامه ها در زمان های مشخص روی آنتن می رفتند و هر گروه مسئول پخش سهم خودش بود.
وقتی به برنامه سازان اختیار دادیم که گروه خود را انتخاب کنند اکثر آنها گروه های غیرسیاسی مثل گروه طبیعت را انتخاب کردند. دلیلشان هم این بود که فکر می کردند مدیران صدا و سیما در حال تغییرند و نظام رسانه ای ممکن است دستخوش تحولات شود اما گروه طبیعت همیشه امن خواهد بود. در واقع برخی نمی خواستند وارد گروه هایی شوند که حساسیت زا باشند مثل گروه های سیاسی یا مذهبی چون احساس می کردند ممکن است مشکلاتی برایشان ایجاد شود.
ما سعی کردیم با راهنمایی و تشویق تعادل را برقرار کنیم. البته این طبیعی بود که برخی ترجیح دهند در حوزه هایی فعالیت کنند که چالش کمتری دارد اما ما تلاش کردیم برنامه های متنوعی داشته باشیم و محتوا را عادلانه بین گروه ها تقسیم کنیم.
در دوران مدیریت شما در صدا و سیما چرا کمتر شاهد مناظرات سیاسی بودیم؟ به ویژه در مقایسه با اوایل انقلاب که مناظراتی با حضور چهره هایی مثل آقای کیانوری آقای سروش آقای مصباح یزدی و آقای بنی صدر برگزار می شد.
اوایل انقلاب فضای سیاسی کاملاً باز بود و این نوع مناظرات شکل می گرفت. اما بعد از شروع جنگ اولویت ها تغییر کرد. من ۱۳ سال در صدا و سیما بودم که ۸ سال آن در زمان جنگ سپری شد. وقتی جنگ شروع شد همه چیز تحت تأثیر آن قرار گرفت. مثلاً در حوزه خبری اخبار کشور زیاد بود اما اخبار جنگ در اولویت بود. در چنین فضایی مناظره که طبیعتاً شامل بحث های له و علیه می شد دیگر چندان امکان پذیر نبود چراکه می توانست به روحیه رزمندگان لطمه بزند.
یعنی نگرانی اصلی تأثیر مناظرات بر روحیه مردم و رزمندگان بود؟
دقیقاً. برخی بحث ها به خصوص آن هایی که توسط شخصیت هایی مثل آقای کیانوری یا بنی صدر مطرح می شد حرف هایی بودند که می توانستند جوان ها را تحت تأثیر قرار دهند و شاید حتی باعث تردید در جبهه شوند. در شرایط جنگی چنین فضاهایی مناسب نبود. سیاست کلی این بود که رسانه باید در جهت تقویت روحیه جنگ باشد نه ایجاد تردید.
تاثیرگذاری رسانه در آن زمان بسیار مهم بود و صداوسیما نیز رسانه مرجع بود؛ مثلاً یک بار در دزفول موشکی به یک منطقه مسکونی برخورد کرد و کودکی در این حادثه به شدت آسیب دید. حاج صادق آهنگران که همیشه مرثیه خوان جنگ بود بر اساس این حادثه یک مرثیه سوزناک ساخت که ارتباطی با واقعه عاشورا هم داشت. مدیران خبر این مرثیه را در ابتدای اخبار پخش کردند.
بعد از آن از دفتر امام (ره) با من تماس گرفتند و گفتند که امام با من کار دارند. رفتم خدمتشان. امام فرمودند: «این چیست که پخش کرده اید؟ این گونه نباید باشد. شما باید حماسه بسازید نه مصیبت! مردم در شرایط جنگی نیاز به روحیه دارند نه اینکه با چنین صحنه هایی دلشان خالی شود.»
بلافاصله به دنبال آقای آهنگران رفتیم. گفتند که ایشان در جنوب در جبهه است. شبانه نیرو فرستادیم تا او را پیدا کنند و به تهران بیاورند. تأکید کردیم که از این پس رویکرد رسانه باید مبتنی بر حماسه باشد نه اندوه و سوگواری. هدف این بود که مردم و رزمندگان را برای ادامه جنگ و مقاومت تقویت کنیم.
یکی از مسائلی که در دوران مدیریت شما در صدا و سیما مطرح بود حذف یا کنار گذاشتن برخی چهره ها بود. مثلاً احترام برومند که پیش از انقلاب مجری تلویزیون بود بعد از انقلاب دیگر در تلویزیون حضور نداشت. چرا چنین اتفاقاتی رخ داد؟
بعد از انقلاب تغییرات زیادی در رسانه ملی ایجاد شد. طبیعتاً افرادی که قبل از انقلاب در رسانه فعالیت داشتند باید متناسب با شرایط جدید و ارزش های انقلاب کار می کردند. در مورد برخی افراد سیاست کلی این بود که چهره های جدید و متناسب با فضای جدید رسانه معرفی شوند. برخی افراد به طور طبیعی کنار رفتند و برخی دیگر نیز خودشان نخواستند ادامه دهند.
درباره سریال «هزاردستان» هم همیشه این بحث وجود داشته که چرا بخش هایی از آن حذف شد و چرا روند ساخت آن به تأخیر افتاد. این مسئله چگونه پیش رفت؟
«هزاردستان» را علی حاتمی نوشته بود و در ابتدا نام آن «جاده ابریشم ایران» بود. در آن نسخه اولیه رضا شاه به عنوان سازنده جاده ابریشم معرفی شده بود. این سناریو مربوط به قبل از انقلاب بود و بعد از پیروزی انقلاب دیگر قابل ساخت نبود.
آقای حاتمی مدتی کنار رفت اما بعد از یکی دو سال برگشت و گفت که می خواهد کار را بسازد. من به او گفتم که در این شکل فعلی امکان ساختش وجود ندارد. پیشنهاد دادم که سناریو را به شورای طرح و برنامه ببریم اصلاح کنیم و بعد به او بدهیم تا بسازد. او در ابتدا این موضوع را نپذیرفت و گفت من هر طور که شده این را می سازم اما موقعیت ساخت وجود نداشت ایشان رفتند و دو سال بعد بازگشتند و پذیرفتند که با اعمال اصلاحات کار را بسازند.
آقای حاتمی سریال «هزار دستان» را ابتدا برای زمان شاه نوشته بود بعد از انقلاب نزدیک به ۳۰ قسمت از آن حذف شد
گفته می شود ۱۰ قسمت از سریال حذف شد چرا این اتفاق رخ داد؟
بیش تر از ۱۰ قسمت بود نزدیک به ۳۰ قسمت بود. شورای طرح و برنامه که آقای [فخرالدین] انوار رئیس آن بود سناریو را بررسی کرد. بخش هایی که مستقیم به رضا شاه و محمدرضا شاه مربوط می شد و در راستای تطهیر و تبلیغ آنها بود حذف شد. در نهایت از ۳۶ قسمت سناریو حدود ۳۰ قسمت کنار گذاشته شد. آنچه باقی ماند همان داستان «شش انگشتی» بود که در نهایت ساخته شد و از تلویزیون پخش شد.
یعنی حدود ۳۰ قسمت از سریال حذف شد؟
بله چون محتوای آن در راستای روایت هایی بود که با نگاه رسمی جمهوری اسلامی همخوانی نداشت. آقای حاتمی این سریال را ابتدا برای زمان شاه نوشته بود اما در دوره بعد از انقلاب دیگر نمی شد با همان ساختار ساخته شود. با اصلاحات انجام شده سریال ساخته و پخش شد.
شما فکر می کنید این تغییرات در روند تولیدات تلویزیونی به نفع رسانه ملی بود؟
هدف ما این بود که محتوای رسانه با ارزش های انقلاب و سیاست های فرهنگی کشور همخوانی داشته باشد. طبیعی بود که برخی برنامه ها و چهره ها دستخوش تغییر شوند. این مسئله در تمام رسانه های دنیا اتفاق می افتد و ما هم براساس شرایط و سیاست های کشور عمل کردیم.
یکی از بحث هایی که همیشه درباره تلویزیون قبل و بعد از انقلاب مطرح بوده تغییر محتوای برنامه ها و سیاست های فرهنگی صدا و سیماست. شما به عنوان کسی که سال ها در رأس این سازمان بودید چطور این تفاوت ها را توضیح می دهید؟
قبل از انقلاب رادیو و تلویزیون یک رسانه هدایت کننده نبود بلکه بیشتر ابزاری برای سرگرمی و گاهی فساد بود. مثلا سال ۵۷ یک برنامه ای برای نوروز ساخته بودند که عنوانش «حموک مورچه داره» بود. این برنامه به نوعی طنز و شوخی بود اما در واقع محتوای مبتذل و نامناسبی داشت. برنامه هایی از این دست بیشتر در جهت ترویج بی بندوباری بودند تا یک کار فرهنگی سالم.
در آن دوران حتی در سطح اجتماعی هم اسلام زدایی دنبال می شد. مثلاً در برخی برنامه ها یا حتی در خیابان اقداماتی انجام می شد که برخلاف ارزش های اسلامی و فرهنگی جامعه بود. بعد از انقلاب ما در صدا و سیما باید مسیر را به سمت محتوای متناسب با ارزش های انقلاب و فرهنگ ایرانی اسلامی هدایت می کردیم.
یکی از چهره هایی که درباره حذف یا کنار گذاشته شدنش صحبت شده خانم احترام برومند است. چرا ایشان بعد از انقلاب نتوانستند در تلویزیون حاضر شوند؟
من شخصاً چیزی درباره حذف ایشان به یاد ندارم. البته طبیعی است که بعد از انقلاب تغییراتی در ترکیب نیروهای تلویزیون به وجود آمده باشد؛ مرضیه برومند با اینکه گرایش های چپ داشت؛ اما فردی منصف و کارگردانی حرفه ای بود. او «مدرسه موش ها» را ساخت که برنامه ای جذاب برای کودکان بود. منتها برداشت هایی درباره آن شد. برخی معلمان احساس کردند که این برنامه به نوعی آنها را مسخره کرده و پیش آقای [آیت الله حسنعلی] منتظری [قائم مقام رهبری] شکایت کردند. اما آقای منتظری گفت که اتفاقاً این برنامه خوب است و خودشان هم این برنامه را دوست داشتند.
ماجرای حذف نام مرضیه برومند از تیتراژ «آرایشگاه زیبا» چه بود؟ گفته می شود شما با درج نام او مخالفت داشتید؟
نه چنین چیزی صحت ندارد. ما حتی برای تولید برنامه های او بودجه می دادیم و از کارهایش حمایت می کردیم. شایعه شده بود که او «شهر موش ها» را بیرون از تلویزیون ساخته و این باعث ناراحتی ما شده اما این حرف ها درست نبود. اگر چنین چیزی بود چرا ما همچنان از او حمایت می کردیم؟ اتفاقاً نگاه ما این بود که افراد توانمند و حرفه ای در رسانه حضور داشته باشند حتی اگر گرایش های متفاوتی داشته باشند مشروط بر اینکه در چارچوب قوانین رسانه کار کنند.
پس می توان گفت که حذف برخی افراد یا برنامه ها تصمیمی صرفاً سیاسی نبوده بلکه بیشتر بر اساس تغییر سیاست های کلی رسانه بعد از انقلاب صورت گرفته است؟
دقیقاً. تلویزیون بعد از انقلاب مأموریت جدیدی پیدا کرد. ما باید یک رسانه فرهنگی دینی و انقلابی می ساختیم. طبیعتاً برخی تغییرات رخ داد اما این به معنی برخورد شخصی با افراد نبود. هدف اصلی این بود که رسانه ملی دیگر یک ابزار سرگرمی صرف نباشد بلکه بتواند جامعه را در مسیر درست هدایت کند.
یکی از چالش های دوران مدیریت شما در صدا و سیما نگرش جامعه مذهبی به برنامه های تصویری بود. چگونه این مسئله را مدیریت می کردید؟
این مسئله واقعاً یک چالش اساسی بود. اصولاً جامعه مذهبی ما تا آن زمان با کار تصویری رابطه زیادی نداشت و به همین دلیل حساسیت هایی وجود داشت. حتی در مسائل صوتی هم مشکل داشتیم نه فقط موسیقی بلکه در نحوه بیان و کلام هم سخت گیری هایی وجود داشت.
مثلاً امام (ره) تأکید داشتند که اگر در یک برنامه رادیویی زن و مردی صحبت می کنند اگر خانم صدایش را با عشوه ادا کند این جایز نیست. حالا فرقی نمی کرد که آن زن و مرد همسر باشند خواهر و برادر باشند یا دوستانه صحبت کنند مهم این بود که لحن گفتارشان مشکلی ایجاد نکند.
حتی آقای محسن رفیق دوست که آن زمان وزیر سپاه بودند بعدها به من گفتند که ما روزانه ۲۰۰ نفر از نیروهای بسیجی و سپاهی را تشویق می کنیم که به روابط عمومی تلویزیون زنگ بزنند و از برنامه ها شکایت کنند. این نشان می دهد که جامعه چقدر نسبت به مسائل تصویری و برنامه سازی حساس بود
بحث موسیقی همواره یکی از بحث برانگیزترین موضوعات در رسانه ملی بوده است. در زمان مدیریت شما نظر امام خمینی (ره) و علما درباره موسیقی و پخش آن از تلویزیون چه بود؟
درباره موسیقی اختلاف نظرهای زیادی بین علما وجود داشت. ما از مراجع مختلف استفتا می کردیم و جواب های متفاوتی می گرفتیم. برخی از علما بسیار سخت گیر بودند به حدی که وقتی می پرسیدیم «نظر شما درباره موسیقی چیست؟» با مدادی که در دست داشتند روی میز می زدند و می گفتند: «این صدایی که از برخورد این مداد با میز ایجاد می شود موسیقی است و حرام!»
اما از طرف دیگر برخی علما نظر کاملاً متفاوتی داشتند و می گفتند اگر موسیقی مناسب باشد حتی در زمان نماز خواندن انسان را به خدا نزدیک تر می کند. این تضادها و افراط و تفریط ها کار ما را سخت کرده بود.
خوشبختانه امام (ره) از ما حمایت می کردند و نسبت به پخش موسیقی از تلویزیون سخت گیری نداشتند. مثلاً ما یک بار آهنگ «این پیروزی مبارک باد» را که آقای رضوی خواننده صربستانی در استودیو اجرا کرده بود با رقص نور پخش کردیم. آقای پورمحمدی که آن زمان مدیر شبکه یک بود این کار را انجام دادند. احمد آقا خمینی همان شب به من زنگ زدند و گفتند: «امام می گوید احمد بیا ببین از این کارها هم بلدند!» ولی در مجموع امام (ره) موافق پخش موسیقی بودند و مخالفتی نداشتند.
پس چرا همچنان بعد از گذشت این همه سال نشان دادن ساز در تلویزیون ممنوع است؟
قبل از انقلاب ساز وسیله ای برای تفریح و گاهی هم ابتذال بود به همین دلیل یک نگاه منفی نسبت به آن وجود داشت. برخی علما از همان ابتدا با نشان دادن ساز در تلویزیون مخالفت کردند. نظرشان این بود که موسیقی اگر در حد معقول و متناسب با ارزش های اسلامی باشد قابل قبول است اما نمایش ساز باعث رواج آن در جامعه می شود و به تدریج کنترل آن از دست می رود.
این نگاه هنوز هم در برخی بخش های مذهبی جامعه وجود دارد. البته موسیقی به مرور زمان جای خود را در رسانه پیدا کرد ولی همچنان خط قرمزهایی درباره نمایش ساز و اجرای موسیقی زنده در تلویزیون وجود دارد.
یک نمونه مهم آن سرودی بود که برای شهید مطهری ساخته شد. ما تصمیم گرفتیم که این سرود را هنرمندان به صورت زنده در حسینیه جماران در حضور امام (ره) اجرا کنند تا قبح موسیقی شکسته شود. اما بعداً احمد آقا از قم پیغامی دریافت کرد که آیت الله گلپایگانی و برخی علما به این موضوع اعتراض داشتند.
پس تصمیم گرفتیم سرود را بدون حضور هنرمندان ولی در حضور امام (ره) پخش کنیم. امام (ره) بالای حسینیه نشسته بودند و خانواده شهید مطهری و برخی خانواده های شهدا هم در حسینیه بودند. این سرود نواخته شد و پخش شد که باعث شد نگاه به موسیقی تغییر کند. از آن پس امام (ره) خرید و فروش آلات موسیقی را هم حرام نمی دانستند در حالی که قبل از آن حتی خرید و فروششان هم ممنوع بود.
امام (ره) موافق پخش موسیقی بودند و مخالفتی نداشتند
در دوره مدیریت شما آیا آثار محمدرضا شجریان از تلویزیون پخش می شد؟
یک روز آقای صادق طباطبایی به من زنگ زد و گفت می خواهد به دیدنم بیاید. همراه خودش کسی را هم می آورد. وقتی آمدند دیدم همراهش آقای شجریان است. شجریان در آن دیدار از ما تجلیل کرد و گفت که صداوسیما خدمت بزرگی به موسیقی کرده چراکه موسیقی های سطح پایین را کنار گذاشته و موسیقی اصیل ایرانی را زنده کرده است. او گفت که حالا موسیقی ای که در تلویزیون پخش می شود موسیقی اصیل ایرانی است و خودش هم در همین سبک فعالیت دارد. بعد هم اجازه داد که ربنایش را از تلویزیون پخش کنیم.
یک روز گوگوش با چادر مشکی به دفتر ما آمد که پولش را بگیرد. خیلی خوشحال شد وقتی چک را گرفت. همانجا گفت «من برای آقا (امام خمینی) یک ترانه خواندم می خواهید برایتان بخوانم؟» که ما از ایشان تشکر کردیم و اجازه خواندن ندادیم
آقای هاشمی در دوران مدیریت شما رابطه صداوسیما با هنرمندان چگونه بود؟
ما در صداوسیما دو دسته هنرمند داشتیم؛ عده ای که استخدام بودند و عده ای که به صورت پروژه ای کار می کردند. برای گروه دوم ما یک پرداختی مشخص در نظر می گرفتیم. در واقع از قبل انقلاب یک صندوق رفاه برای هنرمندان وجود داشت شبیه صندوق بازنشستگی که هفت درصد از دستمزدشان را کسر می کردند و سازمان هم ۲۳ درصد اضافه می کرد. این پول در صندوق جمع شده بود.
وقتی من وارد صداوسیما شدم برخی مدیران می خواستند این صندوق را مصادره کنند اما من رفتم خدمت امام (ره) و از ایشان پرسیدم که آیا این کار درست است؟ امام (ره) فرمودند: «این پول مردم است شما چطور می خواهید مال مردم را مصادره کنید؟ شما وظیفه دارید صاحبان این پول را پیدا کنید و به آنها برگردانید.»
پیدا کردن هنرمندان قدیمی کار سختی نبود؟
خیلی سخت بود. ما لیستی از حدود ۱۶۰ تا ۲۰۰ هنرمند داشتیم؛ از خوانندگان و نوازندگان گرفته تا سرایندگان و تهیه کنندگان. افرادی مثل مرضیه گوگوش پوران سیما بینا ایرج گلپایگانی و بسیاری دیگر در این لیست بودند. برخی پیدا شدند برخی هم دیگر در ایران نبودند.
یعنی با گوگوش هم حساب و کتاب انجام دادید؟
بله یک روز دیدیم که گوگوش با چادر مشکی به دفتر ما آمد که پولش را بگیرد. خیلی خوشحال شد وقتی چک را گرفت. همانجا گفت «من برای آقا (امام خمینی) یک ترانه خواندم می خواهید برایتان بخوانم؟» که ما از ایشان تشکر کردیم و اجازه خواندن ندادیم.
شجریان در آن دیدار از ما تجلیل کرد و گفت که صداوسیما خدمت بزرگی به موسیقی کرده چراکه موسیقی های سطح پایین را کنار گذاشته و موسیقی اصیل ایرانی را زنده کرده است بعد هم اجازه داد که ربنایش را از تلویزیون پخش کنیم
اگر این ترانه را اجرا می کرد فعالیتش در تلویزوین مشکلی نداشت؟
آن زمان همخوانی زن و مرد در چارچوب خاصی مشکلی نداشت. ما در برخی موارد همخوانی را داشتیم مثلاً اجراهای گروهی با حضور زنان و مردان را پخش می کردیم. اما اجرای انفرادی زنان در آن مقطع دیگر مورد قبول نبود.
به جز خوانندگان زن آیا برای خوانندگان مرد قبل از انقلاب هم شرایط خاصی وجود داشت؟
بله برخی از آنها همچنان در ایران بودند و فعالیت هایی داشتند. اما در کل سیاست ما این بود که موسیقی های مبتذل را حذف کنیم و موسیقی اصیل ایرانی را تقویت کنیم.
۲۴۵۲۴۵