چرا دانشمندان دیگر نمی توانند کشف های بزرگ داشته باشند؟
در سال های اخیر یک سوال سنگین بر ذهن بسیاری از دانشمندان و سیاست گذاران علمی فشار می آورد: آیا کشف های علمی برجسته و انقلابی دیگر به همان سرعت گذشته اتفاق نمی افتند؟ پاسخ برخی از مطالعات جدید نگران کننده است. بلی به نظر می رسد «علم مخرب» در حال کاهش است.
در یک مطالعه منتشر شده در سال ۲۰۲۳ دانشمندان اعلام کردند که تعداد مقالاتی که واقعا باعث تغییر بنیادین در حوزه های علمی شده اند در طول زمان ثابت مانده است؛ اما با افزایش فراوانی مقالات علمی متوسط «ناوَردی» (Disruption) هر مقاله به مرور کاهش یافته است. به عبارت دیگر با وجود اینکه حجم تحقیقات بیشتر شده تأثیر انقلابی آنها ضعیف تر شده است.
این یافته ها از سوی هزاران دانشمند و متخصص در سراسر جهان مورد توجه قرار گرفته و حتی در جلسات سیاست گذاری در کنگره آمریکا نیز مطرح شده است. راسل فانک یکی از نویسندگان این مطالعه و استاد دانشگاه مینه سوتا در این باره می گوید: «واکنش ها فوق العاده بود. هنوز هم دانشمندان با من تماس می گیرند و احساس می کنند ما موضوعی را لمس کرده ایم که عمیقا دردناک است.»
معیار های سنجش ناوردایی علمی
این تیم تحقیق از یک شاخص جدید به نام شاخص «جمع بندی-ناوردایی» (Consolidation–Disruption Index) استفاده کردند. این شاخص بر اساس الگو های نقل قول (Citation) عمل می کند: اگر یک مقاله واقعا انقلابی باشد مقالات بعدی که به آن ارجاع می دهند کمتر به منابعی که خود مقاله اصلی ارجاع داده است توجه می کنند زیرا مقاله جدید دانش قبلی را منسوخ کرده است.
اما این شاخص بدون اعتراض نبوده است. برخی دانشمندان معتقدند نقل قول ها معیار دقیقی از تأثیر واقعی علمی نیستند. به عنوان مثال یک مقاله قدیمی با تعداد کمی نقل قول ممکن است به دلیل شرایط زمانی نمره ناوردایی بالایی بگیرد حتی اگر واقعاً انقلابی نباشد.
آیا «آلفولد» یک کشف مخرب بود؟
موردی که به خوبی این بحث را نشان می دهد کشف مهم ساختار پروتئین توسط هوش مصنوعی آلفولد (AlphaFold) است. این کشف بدون شک یکی از برجسته ترین دستاورد های دهه گذشته در زیست شناسی مولکولی است. با این حال شاخص ناوردایی آن پایین است. چرا؟ زیرا این کشف بیشتر یک ابزار قدرتمند بوده است تا اینکه مبانی علمی موجود را دور بزند.
البته ممکن است با گذشت زمان و توسعه های بیشتر آلفولد نمره ناوردایی بالاتری کسب کند. اما این مسئله نشان می دهد که شاخص های فعلی هنوز نمی توانند کاملا مفهوم «مخرب» بودن را به خوبی اندازه گیری کنند.
چرا علم کم کم دارد دشوارتر می شود؟
به گزارش nature پژوهشگران به دنبال دلایل این روند هستند. برخی معتقدند افزایش فشار های اداری کاهش زمان تحقیق وابسته به نوشتن درخواست های کمک هزینه و وابستگی متقاضیان به انتشارات متعدد اما بدون تأثیر از جمله عوامل اصلی هستند.
همچنین با افزایش حجم دانش دانشمندان باید وقت بیشتری صرف یادگیری مطالب پیشین کنند تا بتوانند به مرز های علمی دست پیدا کنند. داشون وانگ دانشمند مدیریت دانش در دانشگاه نورث وسترن می گوید: «ما روی شانه های غول ها ایستاده ایم اما این غول ها هر روز بلندتر می شوند.»
علاوه بر این هزینه های تجهیزات پیشرفته و پروژه های بزرگ بین المللی مثل سرن (Large Hadron Collider) به همراه تغییرات در نحوه انتشار و تبلیغ مقالات باعث شده تعداد کمتری از مقالات به عنوان کشف برجسته شناخته شوند.
برخی محققان پیشنهاد می دهند باید به دانشمندان آزادی بیشتری داده شود تا بتوانند ریسک کنند و ایده های جسورانه را دنبال کنند. مطالعات نشان داده اند که پژوهشگرانی که اطمینان بیشتری از حمایت مالی دارند مثلاً از طریق تمدید بودجه NIH در آمریکا احتمال بیشتری دارد کار های نوآورانه تولید کنند.
همچنین پیشنهاداتی مبنی بر استفاده از تحلیل زبان طبیعی (NLP) و تغییر روش های ارزیابی مقالات نیز مطرح شده است. دانشمندانی مانند لینگ فی وو معتقدند که حوزه اندازه گیری ناوردایی علمی هنوز در مراحل اولیه است و شبیه به فیزیک کوانتومی در دهه ۱۹۲۰ است — هرچه بیشتر نگاه می کنیم بیشتر گیج می شویم.
آیا کشف های بزرگ از دست دانشمندان امروزی در می رود؟
در نهایت بسیاری از دانشمندان معتقدند که دیگر «میوه های پایینی» درخت علم را چیده ایم و اکنون برای رسیدن به میوه های بالاتر باید صعود های طاقت فرسا را تحمل کنیم. اما این سؤال باقی است: آیا ساختار فعلی سیستم علمی به اندازه کافی انعطاف پذیر است تا این ماجراجویی ها را تسهیل کند؟
در حالی که جنجال درباره شاخص های ناوردایی ادامه دارد یک نکته مشخص است: علم امروز چالش های بیشتری نسبت به گذشته دارد و شاید همین چالش ها فرصت های جدیدی برای انقلاب های بزرگ در آینده ایجاد کنند.