آیا مذاکرات غیرمستقیم نتیجه بخش خواهد بود؟

رسول سلیمی: مذاکره غیرمستقیم به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی دیپلماسی در روابط بین الملل در شرایطی که کشورها به دلایل سیاسی ایدئولوژیک یا امنیتی از برقراری ارتباط مستقیم اجتناب می کنند به کار گرفته می شود. این شیوه که از طریق میانجی ها یا کانال های مخفی انجام می شود در قرن اخیر نقشی حیاتی در حل بحران ها کاهش تنش ها و حتی دستیابی به توافقات تاریخی ایفا کرده است. از مذاکرات پایان جنگ سرد تا توافق هسته ای ایران این روش نشان داده که می تواند جایگزینی مؤثر برای دیپلماسی مستقیم باشد.

شیوه مذاکره غیرمستقیم: تعریف و ویژگی ها

مذاکره غیرمستقیم به فرآیندی اطلاق می شود که در آن دو یا چند طرف به جای نشستن روبه رو در یک میز از طریق یک واسطه یا کانال ارتباطی غیررسمی با یکدیگر تعامل می کنند. این روش معمولاً در شرایطی به کار می رود که روابط دیپلماتیک رسمی قطع شده سطح خصومت بالا است یا طرفین نمی خواهند به طور علنی مذاکره کنند. این شیوه را «دیپلماسی مخفی» می نامند که هدفش کاهش ریسک های سیاسی و حفظ انعطاف پذیری طرفین است.

ویژگی های اصلی این روش شامل استفاده از میانجی های بی طرف (مانند کشورها یا سازمان های بین المللی) محرمانه بودن فرآیند و تمرکز بر مسائل خاص به جای اختلافات کلان است. کارشناسان معتقدند مذاکره غیرمستقیم اغلب با تبادل پیام پیش نویس توافقات یا دیدارهای مخفی همراه است و می تواند به توافقات رسمی یا تفاهم های ضمنی منجر شود.

مزایای این شیوه شامل کاهش تنش های عمومی حفظ آبرو در صورت شکست و امکان عقب نشینی بدون هزینه های سیاسی است. با این حال معایبی مانند وابستگی به اعتماد به میانجی کندی فرآیند و احتمال سوءتفاهم نیز وجود دارد. در ادامه مهم ترین مذاکرات غیرمستقیم قرن اخیر بررسی می شود.

مهم ترین مذاکرات غیرمستقیم در قرن اخیر

۱. مذاکرات غیرمستقیم آمریکا و شوروی در بحران موشکی کوبا (۱۳۴۱ شمسی/۱۹۶۲ میلادی)

بحران موشکی کوبا در آنلاین ۱۳۴۱ زمانی آغاز شد که آمریکا کشف کرد شوروی موشک های بالستیک را در کوبا مستقر کرده است. این بحران جهان را تا آستانه جنگ هسته ای پیش برد. در حالی که تنش ها بالا بود مذاکرات غیرمستقیم از طریق پیام های دیپلماتیک و واسطه ها آغاز شد. همان زمان رسانه ها گزارش دادند جان اف. کندی رئیس جمهور آمریکا و نیکیتا خروشچف رهبر شوروی از کانال های مخفی از جمله رابرت کندی (دادستان کل آمریکا) و گئورگی بولشاکف (دیپلمات شوروی) استفاده کردند.

مهم ترین لحظه این مذاکرات تبادل پیام در ۶ آبان ۱۳۴۱ بود که خروشچف پیشنهاد عقب نشینی موشک ها را در ازای تعهد آمریکا به عدم حمله به کوبا مطرح کرد. کندی نیز بدون اعلام علنی این شرط به طور غیرمستقیم پذیرفت که موشک های آمریکا را از ترکیه خارج کند.

این مذاکرات که بدون دیدار مستقیم انجام شد به پایان مسالمت آمیز بحران منجر شد. واشنگتن پست آن را «پیروزی دیپلماسی مخفی» خواند. ناظران سیاسی تاکید دارند که استفاده از کانال های غیرمستقیم امکان حفظ آبرو برای هر دو طرف را فراهم کرد و از درگیری نظامی جلوگیری نمود. این نمونه نشان دهنده قدرت مذاکره غیرمستقیم در شرایط بحرانی است.

۲. مذاکرات غیرمستقیم آمریکا و ویتنام شمالی (۱۳۵۱-۱۳۴۷ شمسی/۱۹۷۳-۱۹۶۸ میلادی)

جنگ ویتنام که از دهه ۱۳۳۰ آغاز شده بود در دهه ۱۳۴۰ به بن بست رسید. آمریکا و ویتنام شمالی که روابط دیپلماتیکی نداشتند از سال ۱۳۴۷ مذاکرات غیرمستقیمی را از طریق واسطه هایی مانند فرانسه و اتحاد جماهیر شوروی آغاز کردند. این مذاکرات در پاریس با حضور نمایندگان غیررسمی به تبادل پیشنهادات منجر شد.

در سال ۱۳۵۱ نیز هنری کیسینجر مشاور امنیت ملی آمریکا و لِدوک تو نماینده ویتنام شمالی پس از چندین دور مذاکره مخفی به توافق صلح پاریس رسیدند که به خروج نیروهای آمریکایی و آتش بس موقت منجر شد.

توافق پاریس اگرچه شکننده بود نشان دهنده توانایی مذاکره غیرمستقیم در پایان دادن به یک درگیری طولانی بود.  ناظران سیاسی همچنین این را «موفقیت نسبی» می داند که به آمریکا اجازه داد از جنگ خارج شود هرچند ویتنام جنوبی در سال ۱۳۵۴ سقوط کرد. این مذاکرات نشان داد که میانجی گری می تواند حتی در شرایط خصومت شدید به نتیجه برسد.

۳. مذاکرات غیرمستقیم اسرائیل و مصر (۱۳۵۷-۱۳۵۶ شمسی/۱۹۷۸-۱۹۷۷ میلادی)

پس از دهه ها خصومت مذاکرات غیرمستقیم بین اسرائیل و مصر در سال ۱۳۵۶ با سفر غیرمنتظره انور سادات رئیس جمهور مصر به اورشلیم آغاز شد. با این حال پیش از این سفر مذاکرات مخفی از طریق مراکش و رومانی انجام شده بود. چه آنکه پادشاه حسن دوم و نیکلای چائوشسکو رهبران این دو کشور پیام ها را منتقل کردند.

این مذاکرات به دیدار مستقیم در کمپ دیوید در سال ۱۳۵۷ منجر شد اما بخش اعظم توافق از طریق کانال های غیرمستقیم شکل گرفت. توافق نهایی شبه جزیره سینا را به مصر بازگرداند و صلح رسمی برقرار کرد.

این مذاکرات که به یکی از پایدارترین صلح ها در خاورمیانه منجر شد نشان دهنده نقش حیاتی میانجی ها در آماده سازی زمینه برای دیپلماسی مستقیم بود. کارشناسان روابط بین الملل آن را «الگویی موفق» می داند که ترکیبی از مذاکره غیرمستقیم و مستقیم را به کار گرفت.

۴. مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا برای برجام (۱۳۹۴-۱۳۹۰ شمسی/۲۰۱۵-۲۰۱۱ میلادی)

پس از دهه ها خصومت ایران و آمریکا در سال ۱۳۹۰ مذاکرات غیرمستقیمی را از طریق عمان آغاز کردند. همان زمان سلطان قابوس حاکم عمان میزبان جلسات مخفی بین نمایندگان دو کشور بود. این مذاکرات در سال ۱۳۹۲ با انتخاب حسن روحانی شدت گرفت و در مسقط به تبادل پیشنهادات منجر شد.

در سال ۱۳۹۴ این فرآیند به توافق جامع هسته ای (برجام) انجامید که محدودیت هایی بر برنامه هسته ای کشورمان اعمال کرد و تحریم ها را کاهش داد. در آن سال ها عمان به عنوان میانجی اصلی نقش کلیدی در این موفقیت داشت.

برجام اوج موفقیت مذاکره غیرمستقیم بود که به کاهش تنش ها منجر شد. کارشناسان سیاسی آن را «نمونه ای برجسته» از دیپلماسی مخفی می داند. با این حال خروج آمریکا در سال ۱۳۹۷ نشان داد که پایداری این توافقات به تعهد طرفین بستگی دارد.

۵. مذاکرات غیرمستقیم آمریکا و کره شمالی (۱۳۹۸-۱۳۹۶ شمسی/۲۰۱۹-۲۰۱۷ میلادی)

پس از تشدید تنش ها بر سر برنامه هسته ای کره شمالی دونالد ترامپ و کیم جونگ اون در سال ۱۳۹۶ مذاکرات غیرمستقیمی را از طریق کره جنوبی آغاز کردند. نیویورک تایمز (۸ مارس ۲۰۱۸) گزارش داد که مون جائه-این رئیس جمهور کره جنوبی پیام ها را منتقل کرد. این تلاش ها به دیدار مستقیم در سنگاپور در سال ۱۳۹۷ منجر شد.

با این حال بخش اعظم توافقات از طریق کانال های غیرمستقیم شکل گرفت اما نشست دوم در هانوی در سال ۱۳۹۸ به شکست انجامید. این مذاکرات نشان داد که مذاکره غیرمستقیم می تواند زمینه ساز دیپلماسی مستقیم شود اما بدون توافق مشخص شکننده است. چه آنکه ناظران سیاسی آن را «نیمه موفق» می داند که تنش ها را موقتاً کاهش داد.

۶. مذاکرات غیرمستقیم اوکراین و روسیه با میانجی گری ترکیه (۱۴۰۴-۱۴۰۱ شمسی/۲۰۲۵-۲۰۲۲ میلادی)

پس از حمله روسیه به اوکراین در اسفند ۱۴۰۰ مذاکرات غیرمستقیم با میانجی گری ترکیه در سال ۱۴۰۱ آغاز شد. آنکارا میزبان جلسات اولیه بود که به توافق موقت برای تبادل زندانیان منجر شد. در سال ۱۴۰۴ با بازگشت دونالد ترامپ   این مذاکرات از طریق عمان و قطر نیز پیگیری شد.

این مذاکرات تا فروردین ۱۴۰۴ به صلح پایدار نرسیده اما به کاهش برخی درگیری ها کمک کرده است آن را «تلاشی در حال انجام» می داند که نشان دهنده انعطاف پذیری مذاکره غیرمستقیم در بحران های جاری است.

تحلیل شیوه مذاکره غیرمستقیم

۱. نقاط قوت و کارایی

مذاکره غیرمستقیم در مواردی مانند بحران موشکی کوبا و برجام نشان داده که می تواند از جنگ جلوگیری کند و به توافقات تاریخی منجر شود. ناظران سیاسی استدلال می کند که این روش به طرفین اجازه می دهد بدون از دست دادن اعتبار به مصالحه برسند و محرمانه بودن آن نیز ریسک های سیاسی را کاهش می دهد.

۲. محدودیت ها و چالش ها

با این حال این شیوه به اعتماد به میانجی وابسته است و در صورت عدم تعهد طرفین مانند خروج آمریکا از برجام ناپایدار می ماند. واشنگتن پست  اشاره می کند که کُندی فرآیند و احتمال سوءتفاهم نیز از چالش های آن است.

آیا مذاکرات غیرمستقیم نتیجه بخش خواهد بود؟

در قرن اخیر مذاکره غیرمستقیم از ابزار جنگی (کوبا ویتنام) به ابزاری برای حل بحران های هسته ای (ایران کره شمالی) و درگیری های منطقه ای (اوکراین) تکامل یافته است. این روند نشان دهنده افزایش پیچیدگی روابط بین الملل و نیاز به میانجی های بی طرف است.

مذاکره غیرمستقیم به عنوان یک شیوه دیپلماتیک در قرن اخیر نقشی بی بدیل در مدیریت بحران ها و دستیابی به توافقات ایفا کرده است. از بحران موشکی کوبا که جهان را از جنگ هسته ای نجات داد تا برجام که تنش های ایران و غرب را کاهش داد این روش توانایی خود را در شرایط دشوار نشان داده است. با این حال موفقیت آن به عواملی مانند اعتماد به میانجی تعهد طرفین و شرایط سیاسی بستگی دارد. در حالی که جهان با چالش های جدیدی مانند جنگ اوکراین روبه روست مذاکره غیرمستقیم همچنان ابزاری حیاتی برای حفظ صلح خواهد بود هرچند محدودیت هایش نیز غیرقابل انکار است.

۲۱۳۳۱۵